Xitayning yawropa ittipaqi bilen bolghan munasiwiti her sahede buzulmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2021.06.17
Xitayning yawropa ittipaqi bilen bolghan munasiwiti her sahede buzulmaqta Xitayning yawropa ittipaqi we en'giliyege salghan biwasite meblighining jughlanma qimmiti.
merics.org

Mérkato xitay tetqiqat inistituti xitayning yawropagha séliwatqan meblighining tarixtiki eng töwen derijige chüshkenlikini élan qildi.

Melum bolishiche, yawropa ittipaqining “Xitay-yawropa meblegh sélish kélishimi” ni tonglitip qoyushi, gherbtiki 7 döletning “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni itirap qilishi, NATO (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) ning “Itay tehditi” ge qarshi hazirliqlarni kücheytish teshebbusida bolushi, sana'etleshken 7 dölet rehberlirining xitaygha qarshi qaytidin birliksep hasil qilishi hemde amérika, en'giliye, kanada we yawropa ittipaqining “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” bilen alaqisi bolghan xitay emeldarliri hem organlirigha jaza tedbiri yürgüzishi qatarliqlarni öz ichige alghan gherbtiki xitaygha qarshi zor hadisiler xitay iqtisadigha küchlük zerbe élip kelgen.

16-Iyun merkizi gérmaniyening bérlin shehride bolghan mérkato xitay tetqiqat inistituti “Xitayning yawropadiki meblighi: 2020-yilidiki özgirish” namliq bir tetqiqat doklatini élan qildi. Doklatta xitayning 2010-yilidin 2020-yilighiche bolghan 10 yil jeryanida en'giliyeni öz ichige alghan yawropa ittipaqidiki 27 döletke salghan omumiy meblighi üstidin élip barghan izdinish netijisi otturigha qoyulghan idi.

Doklatning kirish sözide mundaq déyilidu: “2020-Yili xitayning yawropa ittipaqi we en'giliyege salghan biwaste meblighi ilgiriki yillargha sélishturghanda körünerlik derijide töwen boldi. ‛korona wabasi xitayning sétiwilish miqdarining éshishini ilgiri süridu‚ dégen xiyal emelge ashmidi. Bultur tamamlan'ghan xitayning sétiwilish we qoshuwilish türining miqdari 2019-yiligha sélishturghanda, 45 pirsent töwenlep, 11 milyard 700 milyondin 6 milyard 500 milyon yawrogha chüshüp qaldi. Xitayning yawropadiki meblighi 2021-yilining birinchi peslide dawamliq töwenlidi. Yawropa bolsa meblegh sélish jehette yenila jelp qilish küchige ige jay. Emma korona wabasi, xitayning mebleghning sirtqa éqishini cheklesh siyasiti we yawropadiki nazaret qilip bashqurush tedbirlirining küchiyishi xitayning meblegh sélish miqdarining töwenlishige hesse qoshti. Yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetning jiddiylishishi we nacharlishishi kelgüside xitay meblegh salghuchilirini téximu paydisiz weziyetke duchar qilidu”.

Doklatta bayan qilinishiche, xitay hakimiyiti 2010-yilidin 2020-yilighiche yawropa ittipaqidiki 27 döletke we en'giliyege jem'iy 180 milyard yawro meblegh salghan. Bu mebleghning 77 pirsentini xitayning dölet igilikidiki karxaniliri salghan. Aran 11 pirsentini xitay tijaretchiler salghan. Xitaylar bu mebleghlerni asasliqi yawropadiki ul eslihe qurulushi, yuqiri téxnika we digital téxnologiye sahelirige salghan. Biraq 2020-yiligha kelgende xitay meblegh jehette birdinla arqigha chékinip, yawropagha salghan omumiy meblighi 50 pirsentke yéqin töwenligen. Yawropagha salghan mebleghi 50 pirsent töwenlidi dégenlik, yawropadin érishidighan paydisi 50 pirsent azaydi dégenlik bolidiken.

Nime üchün shundaq bolidu?

Mérkato xitay tetqiqat inistitutining mezkur doklatida buning birqanche sewebi analiz qilin'ghan. Buning biri, korona wabasining keng tarqilishi. Bu waba seweblik nurghunlighan zawutlarning taqilip qélishi we qatnash cheklimilirining yolgha qoyulushi meblegh sélish ishlirigha tosalghu bolghan. Ikkinchisi, xitay hakimiyitining mebleghning sirtqa éqip kétishini cheklesh siyasiti. Bu siyaset gherb ellirige meblegh salmaqchi bolghan xitay baylirining yolini tosup qoyghan. Eger biri gherbke meblegh salmaqchi bolsa, u choqum hökümetning tekshürüshidin ötüp, sirtqa meblegh sélish ijazetnamisigha érishishi lazim iken. Xitay hökümiti 2020-yilidin bashlap bu tosalghuni kücheytken. Üchinchisi, yawropa döletliri 2020-yilidin bashlap meghlegh sélish kélishimining pirinsiplirini chingitqan. Bu pirinsipqa köre, xitaylar yawropa ittipaqigha eza döletlerning asasi ul eslihe qurulushlirigha, yuqiri téxnologiye sahesige, alem qatnishi sahesige we digitallashturush saheliridin ibaret muhim sahelerge burunqidek xalighanche meblegh salalmaydiken. Tötinchisi, xitayning yaman niyiti we nachar obrazi bolghan. Xitayning yawropa döletlirige meblegh sélishtiki shum niyiti we kishilik hoquq depsendichiliki bilen xünükleshken obrazi yawropaliqlarda xitaygha qarita küchlük shübhe peyda qilghan. Beshinchisi, yeni hel qilghuch rol oynighan eng muhim amil siyasiy amil bolghan. Yawropa ittipaqi Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliq bilen alaqisi bolghan xitay emeldarliri we organlirigha jaza yürgüzgendin kéyin, yawropa bilen xitayning munasiwiti zor derijide buzulghan hem jiddiyleshken. Bu xitayning yawropagha meblegh sélishigha zor tosalghu bolghan.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependi bu heqte toxtalghanda, yawropa ittipaqining xitayni cheklesh üchün barghanséri keskin tedbirlerni yolgha qoyuwatqanliqini tilgha aldi. Gérmaniyediki Uyghur ziyalisi ablimit tursun ependimu bu heqte öz qarashlirini ipade qilip ötti.

Mezkur doklatni hazirlighan mérkato xitay tetqiqat inistituti yawropadiki eng chong aqillar ambiri bolup, bu yil 3-ayning 22-küni amérika, en'giliye, kanada we yawropa ittipaqi xitay da'irilirige qarita jaza élan qilghanda, xitay hökümitimu qayturma jaza élan qilip, mérkato xitay tetqiqat inistitutinimu qara tizimlikke kirgüzgen idi.

Merkato xitay tetqiqat inistituti bu qétimqi doklatida xitayning yawropagha uzarghan qolini éniq delilliri bilen körsitip bergen. Doklatqa asaslan'ghanda, xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonughan bezi döletlerge xitay xéli zor derijide meblegh salghan. Mesilen, xitay létwagha 100 milyon, chéxiye jumhuriyitige 1 milyard 200 milyon, bélgiyege 2 milyard 600 milyon, gollandiyege 10 milyard 300 milyon, en'giliyege 51 milyard 900 milyon yawro meblegh salghan. Emma xitayning salghan bu mebleghliri u döletlerning “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” din ibaret heqiqetni étirap qilishigha tosalghu bolalmighan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.