Yehudiy diniy ölimasi xilin firimen xanim: Uyghurlarni yalghuz qoymanglar

Gherbiy london sinagogi (yehudiy ibadetxanisi) ning “Chong qirghinchiliqni xatirilesh küni” de Uyghurlargha béghishlighan “Qarangghuluqtiki chiragh bolung” dégen témidiki pa'aliyitining teshwiqat wereqisi. 2021-Yili 27-yanwar. London, en'gliye.

27-Yanwar küni “Chong qirghinchiliqni xatirilesh küni” bolup, dunyaning her qaysi jaylirida yehudiy jama'itining teshkillishide pütün kün oxshimighan shekilde xatirilesh pa'aliyetliri ötküzüldi. Xatirilesh pa'aliyetliride irqiy qirghinchiliqqa duch kéliwatqan Uyghurlarning alahide gewdilendürülüshi diqqet tartti.

Tarixqa qaraydighan bolsaq, 2-dunya urushi mezgilide natsist gérmaniyesining jaza lagérlirida alte milyon yehudiy irqiy we diniy kimliki tüpeylidin hayatidin ayrilghanidi.

Dunya Uyghur qurultiyi london ishxanisining mudiri rehime mehmut xanim yehudiy chong qirghinchiliqining xatire künide yehudiylarning mexsus Uyghurlar heqqide toxtilishi heqqidiki seweb heqqide mundaq dédi: “Ular (yehudiylar) Uyghur lagér shahitlirining guwahliqlirini körgende ashu 76 yil burunqi qirghinchiliqqa uchrighan échinishliq ehwalda qayta yashawatqandek bolimiz, ashu charisiz qalghan waqtimizda bashqilar qarap turghaniken, bashqilarning béshigha ashundaq kün kelgende biz hergizmu qarap turmaymiz, dep wede bergen. Shunga bu biz üchün bek muhim, deydu”

Gherbiy london sinagogi (ibadetxanisi) en'gliyediki eng chong we tarixi uzun yehudiy ibadetxanisi bolup, mezkur ibadetxana 27-yanwar künidiki xatirilesh pa'aliyitini “Qarangghuluqtiki chiragh bolung” dégen témida mexsus Uyghurlargha béghishlighan.

Bu pa'aliyet Uyghurlarning mesilisini anglitish asas qilin'ghan bolup, yighin tertipliridin kéyin, Uyghurlarning turmushi teswirlen'gen qisqa filim körsitildi. Arqidin tutqundiki sha'ir abduqadir jalalidin ependining “Yanarim yoq” namliq shé'iri déklamatsiye qilindi. Uyghur sen'itidin ariye orunlandi, qisqisi pa'aliyetke qatnashqan kishilerge Uyghurlarning özige xas milliy we dini kimliki bolghan medeniyetlik millet ikenliki tonushturuldi.

Uzundin buyan yehudiy jama'itini Uyghurlarni qollashqa seperwer qilip kéliwatqan rehime mehmut xanim bu pa'aliyetke teklip bilen qatnashqan bolup, Uyghurlarning nöwette irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini, Uyghurlarnimu kelgüside xatirilesh künide eslep olturushtin burun bu qirghinchiliqning aldini élish kéreklikini tekitlidi.

Bu pa'aliyetni teshkilligen en'gliye yehudiylirining gherbiy london sinagogining birleshme péshqedem rabbi, yeni ölimasi xilin firimen xanim ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Yéqinqi yillarda Uyghurlarning ziyankeshlikke uchrishigha kelsek, biz natsistlar ishghal qilghan yawropadiki yehudiylarning béshigha kelgen ishlar bilen ajayip azabliq oxshashliqni körduq. Yehudiylar poyizgha qachilinip mejburiy yurtliridin heydelgen. Qarawulxana we tikenlik sim tosaqlar bilen oralghan yerlerde mejburiy ishlitilgen. Del mushuninggha oxshash ishlar yene yüz bériwatidu. Yene oxshash shekilde xuddi eyni waqittiki bizge oxshash bashqilarning kari bolmaywatidu. Shunga biz bu alahide ‛chong qirghinchiliq xatire küni‚ de bu ziyankeshliklerni gewdilendürüshni oyliduq”.

En'gliye, amérika we bashqa döletlerde ötküzülgen pa'aliyetlerde xitayning nöwette Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasiti “Irqiy qirghinchiliq” dep tonushturuluwatqanda, xitayning birleshken döletler teshkilatida turushluq bash elchisi jang jün tiwittérda uchur yollap, özining nyu-yorkning manxattin rayonigha jaylashqan eng muhim ibadetxanilarning biride ötküzülgen chong qirghinchiliqni xatirilesh pa'aliyitige qatnashqanliqidin pexirlen'genlikini éytqan.

Firansiyediki Uyghur institutining bashliqi dilnur reyhan xanim xitay Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan mundaq ehwalda xitay bash elchisining yehudiy qirghinchiliqi xatirisige qatnishishigha baha bérip mundaq dédi: “Bu Uyghurlargha qilin'ghan haqaret bolupla qalmastin, ashu qirghinchiliqqa uchrighan yehudiylargha we pütün dunya xelqige qilin'ghan haqaret”.

Xilin firimen xanim kishilerni en'gliye parlamént ezalirigha chüshendürüsh arqiliq, en'gliye hökümitining Uyghurlargha qaritilghan basturushni irqiy qirghinchiliq dep tonush iradisini kücheytish we hökümetning béyjing bilen bolghan her qandaq qararlirigha tesir körsitishke chaqirdi.

U mundaq dep tekitlidi: “Uyghurlarni yalghuz qoymanglar, ular xuddi 1930-1940-yillarda natsistlar ishghal qilghan yawropada ziyankeshlikke uchrighan yehudiylargha oxshash aqiwetke qalmisun”.

Axirida rehime mehmut xanim mushu xatirilesh künide ötküzülgen pa'aliyet arqiliq Uyghur mesilisining dunyada diqqet tartishi we siyasiyonlarning xitaygha qarshi bolghan siyasetlerni yürgüzüshke türtke bolushni meqset qilghanliqini eskertti.

Amérikining bu nöwetlik tashqi ishlar ministiri antony blinkén 27-yanwar küni, yeni yehudiy chong qirghinchiliqi xatire küni, muxbirlarning tramp hökümitining xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzgenliki heqqidiki qararigha a'it so'allirigha jawab bérip, bu qararni qollaydighanliqini körsitip mundaq dédi: “Méning ‛Uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchiliq élip bériliwatidu‚ dégen hökümüm yenila eslidikidek. Uningda özgirish bolghini yoq.”

Analizchilar yehudiy qirghinchiliqi xatire künide amérikaning xitayning jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep atishi nahayiti muhim ehmiyetke ige ikenliki, buning netijiside gherb elliri we birleshken döletler teshkilatimu xitayni irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan dölet dep békitishi mumkin ikenlikini ilgiri sürüshmekte.

Mutexessislerning qarishiche, eger xelq'ara jem'iyet birlikte xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushini “Irqiy qirghinchiliq” dep resmiy békitse, kommunist xitay hökümiti ötmüshtiki natsist gérmaniyesi, fashist italiyege oxshash tarixta sésiq nami pur ketken rezil hakimiyetler qataridin orun alidiken.