Uyghur teshkilatliri: “‛28-iyul yerken élishqu qirghinchiliqi‚ ning nidasi dunyaning sükütini buzsun!”

2014-Yili 7-ayning 28-küni, xitay qoralliq qisimliri yeken nahiyesining élishqu we xangdi yézilirini merkez qilip, zamaniwi qorallar arqiliq Uyghur déhqan ammisigha keng kölemlik qirghinchiliq élip barghanidi.

Dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur teshkilatliri bayanat élan qilip, “28-Iyul yeken élishqu qirghinchiliqi” ning 10 yilliqini xatirilidi we xelq'ara jem'iyetni mezkur qanliq basturushqa qayta diqqet aghdurushqa chaqiridi.

Ular bayanatida mezkurqirghinchiliqini “Xitayning adaletsiz siyasetlirige naraziliqini ipade qilghan Uyghurlarni kolliktip jazalash, öch élish, yoqitish üchün élip barghan qirghinchiliq” dep körsetken.

Xewerlerge qarighanda, mezkur qirghinchiliq 2014- yili 28- iyul küni, yeni shu yilqi roza héytning 1- künide yüz bergen. Shu küni, yeken nahiyesining élishqu, xangdi, döngbagh, qosh'ériq qatarliq yéziliridiki Uyghur déhqanlirining  bir qétimliq tünekte oqqa tutulghan Uyghur ayalliri üchün adalet telep qilip teshkilligen naraziliq herikiti xitay qoralliq saqchilirining  qanliq basturushigha uchrighan. Kéyin bu qanliq basturush Uyghur teshkilatliri teripidin “28-Iyul yeken élishqu qirghinchiliqi” dep atalghan idi.

Uyghur herikiti teshkilatining ijra'iye diréktori roshen abbas bayanatida “Bu musibetlik xatire künini xatirilewatqanda, biz hayatidin ayrilghanlarni esleymiz we Uyghur xelqi üchün adalet we erkinlik telep qilishni toxtatmaymiz. Xelq'ara jem'iyet bundaq wehshiylik aldida süküt qilmasliqi kérek” dep chaqiriq qilghan.

2024 -Yili 28 -iyul washin'gtondiki Uyghur herikiti teshkilatning élan qilghan munasiwetlik bayanatida, Uyghurlarning “28-Iyul yeken élishqu qirghinchiliqi” qi üchün adalet telep qilish sadasi yenimu küchlük ipadisini tapti.

Ziyaritimizni qobul qilghan roshen abbas xanim  dunyadiki hökümetler, teshkilatlar we shexslerni bu adaletsizlikke qarshi turushqa chaqirdi.

 Dunya Uyghur qurultiyi (d u q)   28-iyul küni élan qilghan bayanatida, yekendiki bu qanliq qirghinchiliqning untulmaydighanliqi, uni Uyghur teshkilatliri hemde dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghur jama'itining her yili xitay hakimiyitining qanliq zulumlirining delili süpitide xatirileydighanliqi eskertilgen.

Bayanatta xitay hakimiyitining uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerge yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini qayta dunya jama'etchilikining semige sélish bilen teng mundaq dep tekitligen: “ Amérika we bashqa démokratik eller xitayning sherqiy türkistandiki xelqqe qarita irqi qirghinchiliq jinayiti yürgüzgen xitay emeldarlirining jinayetlirini sürüshte qilishqa bashlidi. Ishinimizki haman bir küni yeken qirghinchiliqining jinayetkarliriningmu hésab -soriqi bolidu, shundaqla Uyghur xelqi haman bir küni mustebit xitay hakimiyitidin hésabini alidu hemde erkinlik, hörlük, milliy musteqilliqini qoligha alidu !”

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U weqede shéhit qilin'ghanlar we ziyankeshlikke uchrighuchilargha adalet telep qilish üchün, muhajirettiki Uyghur teshkilatliri, shundaqla her bir Uyghurning yenimu ilgiriligen halda heriket qilishni, téximu muhimi xitayning jinayetlirini pash qilishini insaniy we milliy burchi, dep tonushi kéreklikini tekitlidi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir xanimmu washin'gtondin ziyaritimizni qobul qilghanda öziningmu mushu xil teshebbusta ikenlikini bildürdi. Uning qarishiche, Uyghur teshkilatliri we pa'aliyetchiler “28- Iyul yeken élishqu qirghinchiliqi” gha adalet telep qilish üchün her qaysi hökümetler we parlaméntlargha, shundaqla xelq'araliq sotqa mexsus erz sunushi zörür.

Melumatlarda körsitilishiche, eyni chaghda ramizanning axirqi künlirining biri bolup, shu jaydiki ayallar bir öyge yighilip tünek kéchisi ötküzgen؛ buningdin xewer tapqan xitay qoralliq saqchiliri öyge basturup kirip bu ayallarni oqqa tutqan. Bu hal ölgüchilerning erliri we a'ile tawabi'atliri, shundaqla yerlik déhqan ammisining zor naraziliqini qozghighan. Ular jesetlerni kötürüp saqchixanigha bérip, saqchilardin ölgüchilerge adalet telep qilghan. Halbuki xitay saqchiliri bigunah xelqqe oq chiqarghan. Bu ehwal yurt ichide yenimu köp déhqanlarning qozghilip namayish qilishigha seweb bolghan. Yurt ammisining barghanche ulghiyiwatqan naraziliqidin endishilen'gen xitay hökümiti, saqchi we qoralliq eskerlerni ishqa sélip qirghinchiliqni bashlighan. Igilinishiche shu waqitta xitay armiyesi qoralsiz déhqanlargha qarshi bu  qirghinchiliqta aptomatik qoral, bironéwik, tik uchar, hetta ademsiz uchaq (dron) qatarliq ilghar téxnikiliq qorallirini ishqa salghan.

 Eyni chaghda xitay hökümet da'iriliri “Topilang we toqunushta 96 ademning ölgenliki” ni, ölgüchilerning 59 nepirining qarshiliq körsetküchi, 37 nepirining puqra ikenlikini, 250 din köp kishining tutqun qilin'ghanliqini xewer qilghan we bu heqte bir qanche höjjetlik teshwiqat filimlirinimu tarqatqan idi.

Xitay hökümiti eyni chaghda yeken élishquda yüz bergen qirghinchiliqni torlargha tarqatqan ababekri muhemmet isimlik 18 yashliq bir Uyghur yashqa “Weqe heqqide pitne-ighwa tarqatqan”, “Chet'elge uchur yollighan” dégendek jinayetlerni artip toqquz yilliq qamaq jazasi bergen. Shuning bilen birge uni “Yolwas orunduq” qa olturghan haliti bilen téléwiziye arqiliq awam aldida “Jinayitige towa qildurghan” idi.

Ababekrining hazir türkiyediki ikki qérindishi ababekri seweblik bu a'ilidiki köp qisim kishilerning 2017-yilidin kéyin xitayning jaza lagérlirigha qamilishtek éghir bedellerni töligenliki heqqide guwahliq bergenidi. Weqedin xewerdar kishiler radiyomizgha köp qétim melumat bérip, weqedin kéyin da'irilerning yekendiki yézilarni qamal qilip tutqun qilish herikitini alte aydin uzaq dawam qilghanliqi, intérnétning bir yildin artuq toxtitilghanliqini bildürüshkenidi.

Xitay da'iriliri  “28 -Iyul yeken élishqu weqesi” de tutqun qilin'ghanlargha achqan  birinchi sottila  xitay eskerliri bilen qarshilashqan 27 neper Uyghurgha ölüm jazasi élan qilghanidi.

2017-Yilidin kéyin we “Yerken élishqu qirghinchiliqi” gha 10 yil bolghan hazirqi waqittimu, yekendiki bigunah Uyghurlarning dawamliq türde xitayning türme jaza lagérlirigha qamilishtek éghir bedellerni tölep kéliwatqanliqi melum bolup kelmekte.