Адриян зензниң йеңи доклати уйғур елидики чоң тутқунниң йоли қандақ ечилғанлиқини ашкарилиған

Америкадики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң хитай тәтқиқати бойичә директори, атақлиқ уйғуршунас тәтқиқатчи адриян зенз(Adrian Zenz) әпәнди.

Америкадики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң хитай тәтқиқати бойичә директори, атақлиқ уйғуршунас тәтқиқатчи адриян зенз өткән һәптә америкадики “заманиви хитай” жорналида елан қилған йеңи тәтқиқат доклатида, сабиқ уйғур аптоном районлуқ партком секретари җаң чүншәнниң уйғур елидә 2017-йили башланған чоң тутқунниң асаслиқ лайиһәлигүчиси, чен чүәнго болса униң иҗрачиси икәнликини илгири сүргән. Доклатта қәйт қилинишичә, бейҗиңниң уйғур райониға қаратқан сияситидә, униң бурун изчил давамлаштуруп кәлгән башқуруш әндизиси ши җинпиң дәвридә бузулуп, униң бурунқи һәрқандақ сиясәтни “алди билән йәрлик синақ қилиш, мәркәз тәстиқлаш вә қанунлаштуруш” шәкли, “юқири бекитиш, төвәндикиләр синақ қилиш, нәтиҗигә қарап мәркәз қанунлаштуруш” шәклигә өзгәргән.

Адриян зенз, бу әндизә уйғур райони даирилириниң сиясий тәҗрибә синақлириниң аталмиш қайта-тәрбийәләш лагерлирида кәң көләмлик “ашқунлуқни түгитиш” ниң йәрлик шәкиллирини тәрәққий қилдурушиға түрткә болғанлиқини билдүргән.

Адриян зенз бу доклатта тунҗи қетим бейҗиң һөкүмитиниң 2000-йиллардин кейин уйғур районида сиясий тәҗрибиләрни үзлүксиз синақ қилиш арқилиқ, ахири 2017-йилидин башлап уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилип, аталмиш “диний ашқунлуқни түгитиш” намида “қайта-тәрбийәләш лагерлири” ға қамашқа йол ечишиниң сиясий басқучлирини нәзәрийә җәһәттин шәрһләп чиққан. Адриян зензниң көрситишичә, бейҗиңниң уйғурларға қаратқан чоң тутқуни, йәрликниң “иҗадий характерлик” йеңи бастуруш әндизилирини тәҗрибә қилиш җәрянида шәкилләнгән болуп, бу, компартийә дөлитиниң райондики наразилиқларни “диний ашқунлуқ” вә “дөләт бихәтәрлик тәһдит” дәп бастурушиниң “иҗадий әндизилири” ни яритиши билән нәтиҗиләнгән. Адриян зенз, “иҗадий зулумлар: сиясий тәҗрибә вә бейҗиңниң шинҗаңдики қайта-тәрбийәләш һәрикитиниң өзгириши” намлиқ доклатта, уйғур елиниң әтрапи сиясий җәһәттин пәвқуладдә сәзгүр болсиму, әмма бейҗиңниң йәнила мәркизи һөкүмәттики юқири дәриҗилик орунларниң көрсәтмиси билән “қайта-тәрбийәләш лагерлирида кәң көләмлик ‛ашқунлуқни түгитиш‚ниң йәрлик тәрәққият әндизилирини илгири сүрүштики сиясий тәҗрибә шәкиллирини синақ қилғанлиқи” ни билдүргән.

Мәзкур доклат мунасивити билән биз 24-феврал адриян зензни мәхсус зиярәт қилдуқ. Зиярәттә адриян зензниң ейтишичә, әмәлийәттә шинҗаң 2013-йилидин башлап йәни җаң чүншән дәвридә, уйғурлардики “диний ашқунлуқ” ни түгитишниң системилиқ тәйярлиқ пиланини башлиғаникән. Адриян зенз мундақ дәйду: “шинҗаң 2013-йили уйғурларни аталмиш‛диний ашқунлуқ‚тин хали қилишниң системилиқ басқучлирини бекитип, уйғурлардики ‛диний ашқунлуқ‚ни муқәррәр түгитишкә киришкән. Буни ши җинпиңниң 2024-йили ‛шинҗаң хизмити‚ йиғинида қилған мәхпий көрсәтмиси дәлиллимәктә. Буниң нәтиҗисидә, биз ши җинпиңниң шу қетимлиқ сөзидин бир қанчә ай кейин, районда тунҗи ‛тәрбийәләш арқилиқ өзгәртиш мәркизи‚ниң қурулушқа башлиғанлиқини көрдуқ. Бу орун ‛тәрбийәләш арқилиқ ашқунлуқни түгитиш‚тики йеңи бир хил мәркәзләшкән әслиһә иди.”

Адриян зензниң көрситишичә, 2013-йили башланған бу мусапә, “2017-йилиниң башлиридики кәң көләмлик тутқунға йол ачқучә болған арилиқта бир қанчә басқучни бесип өткән”.

Доклатта қәйт қилинишичә, уйғур илиға 2016-йили йөткәп келингән сабиқ уйғур аптоном районлуқ партком секретари чен чүәнго, бу бастурушни әмәлийләштүрүштә ойниған һалқилиқ роли сәвәблик чоң тутқунниң “баш лайиһәлигүчиси” дәп қаралсиму, әмма униң асаслиқ лайиһәлигүчиси җаң чүншән икән. Доклатта, чен чүәнго җаң чүншәнниң түзгән уйғурлардики “ашқунлуқни түгитиш” лайиһәсиниң иҗрачиси икәнлики қәйт қилинмақта. Һалбуки, әйни вақитта җаң чүншән уйғур җәмийитидики нурғун кишиләрдә “мөтидил” хитай кадири, дегән қараш билән тонулған болсиму, әмма униң 2011-йили америкада зиярәттә болғанда йәрлик индиянлар олтурушлуқ районларда алаһидә тәкшүрүштә болуши вә униң бәзи америка палата әзалири билән көрүшүши, уйғур тәшкилатлириниң наразилиқини қозғиғаниди. Һалбуки, адриян зензниң қәйт қилишичә, дәлилләр уйғурларниң 2017-йили кәң көләмлик тутқун қилиниши 2009-йили башланған бир җәрянниң мәһсули икәнликини көрсәтсиму, әмма бу җәрянда, йәни 2013-, 2014- вә 2015-йиллири йүз бәргән, хитай һөкүмити “террорлуқ һуҗуми”, дәп қариған айрим вәқәләрниң чоң тутқун билән алақидар икәнликини көрүп йәтмигән.

Адриян зенз мундақ дәйду: “бу бир җәряндәк қилиду. Бу, шинҗаңдики уйғур кадирлириниң 2012- вә 2013-йиллирида қилған бу һәқтики сөзлири һәм буниң зөрүрлүкигә аит сөзлиридин ениқ болмақта. Наһайити ениқки, ши җинпиң бу җәрянни тәстиқлиған, униң өзиму вәзийәттин алаһидә әндишә қилидиғанлиқини ейтқан. Мән еришкән дәлилләр шуни көрсәтмәктә. Қисқиси, бу бир җәрян болуп, 2009-йилидин башланғандәк қилиду. Әмма мән буниң бу җәрянда йүз бәргән айрим вәқәләр билән бағлинишлиқ икәнликини көрүп йәтмидим.”

Адриян зенз, уйғур елидики бастуруш сияситидики өзгириш синиқиниң җаң чүншән дәвридә башлинип болғанлиқини тәкитлимәктә. Адриян зенз мундақ деди: “биз бу җәряндин шуни биләләймиз, ‛қайта-тәрбийәләш‚ ниң ачқучлуқ тәдбирлири, җүмлидин буни қандақ елип бериш, шундақла ‛қайта-тәрбийәләш‚ни мәркәзләшкән алаһидә әслиһәләрдә йәни лагерларда елип бериш 2015-йилидин башлапла муқимлашқан. Шу вақитниң өзидила бу орунлар‛кәспий маһарәт қайта-тәрбийәләш мәркәзлири‚ дәп аталған. Буниңға җаң чүншән мәсул болған. Бу җәряндики бастурушниң бу хил ‛сиясий әндизилири‚ җаң чүншәнниң дәвридә йолға қоюп болған”.

Доклатта қәйт қилинишичә, хитайниң “кәспий маһарәт тәрбийәләш мәркәзлири” гә бағлинишлиқ уйғур әмгәк күчлирини йөткәп орунлаштуруш пирограммиси хитайда әзәлдин давамлишип келиватқан “әмгәк билән өзгәртиш” системисидики бошлуқни йәни әмгәк күчи йетишмәслик мәсилисини һәл қилиш үчүн оттуриға қоюлған икән. Адриян зенз, әмәлийәттә бу икки хил системиниң өз ара бағлинишлиқ икәнликини билдүрди. Адриян зенз мундақ дәйду: “бу иккиси өз ара бағлинишлиқ. Мән доклатта шинҗаңдики ‛қайта-тәрбийәләш‚ лагерлириниң хитайда бурун мәвҗут болуп кәлгән ‛әмгәк билән өзгәртиш‚ системисиниң йеңиланған һәм күчәйтилгән шәкли икәнликини оттуриға қойдум.”

Доклатта ейтилишичә, хитай һөкүмитиниң 2014-йили өткүзүлгән 2-қетимлиқ “шинҗаң хизмити” йиғини, униң 2017-йилидики чоң тутқунға йешил чирағ йеқиш йолидики һалқилиқ бурулуш нуқтилириниң бири болған. Ши җинпиңниң шу қетимлиқ йиғинда “мәркизи һөкүмәтниң шинҗаң хизмитидики асаси сиясий йөлиниши ениқ болди…. Әмдики ачқучлуқ мәсилә тонушни вә һәрикәтни бирликкә кәлтүрүш” дегәнлики қәйт қилинмақта.

Шу қетимлиқ йиғинда йәнә әйни вақиттики “шинҗаң хизмити мәркизи рәһбәрлик гурупписи” ниң мәсули, хитай мәмликәтлик сиясий кеңишиниң рәиси йү җеңшиң “мәркизи һөкүмәтниң шинҗаң хизмитидики асаси йөлиниши қарар қилинип болди, әмдики ачқучлуқ мәсилә пурсәтни чиң тутуп иҗра қилиш” дегән.

Адриян зензниң көрситишичә, әйни вақитта йәрлик даириләр бастурушниң “әндизилири” ни қандақ синақ қилишқа тәрәддут қилған болсиму, әмма бейҗиң һөкүмити вәзийәтни йеқиндин назарәт қилип, буни иҗра қилиш һәққидә ениқ көрсәтмә бәргән. Адриян зенз: “мәркизи һөкүмәт вәзийәттин йеқиндин хәвәрләндүрүлүп турған вә бу тәдбирләрни тәстиқлиған. Йәни бу, мәркизи һөкүмәтниң тәстиқлишиға еришкән. Бизниң ‛шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири‚дин еришкән буниңға даир дәлиллиримиз бар” дәп көрсәтти.

Адриян зензниң “иҗадий зулумлар: сиясий тәҗрибә вә бейҗиңниң шинҗаңдики қайта-тәрбийәләш һәрикитиниң өзгириши” намлиқ доклатида көрситишичә, “гәрчә бейҗиң ‛кәспий маһарәт тәрбийәләш мәркәзлири‚ниң тәрәққияти вә униң иҗраат әһвалини назарәт қилип турған болсиму, әмма йәрлик даириләрниң ‛йәрлик бастуруш әндизилири‚ни синақ қилиши, тәтбиқлиши вә тутқундики бастуруш нишанлириға қарита әң үнүмлүк нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүшини риғбәтләндүрүп кәлгән” икән.

Чоң һәҗимлик бу доклатниң ахирида мундақ дейилгән: “шинҗаң мәсилиси ши җинпиң башчилиқида елип берилған ‛бастурушниң иҗадий әндизилири‚гә даир сиясий синақ, бу, кейинки әвлад бихәтәрлик методлириниң тәрәққиятиға имкан яратмақта. Бу, ши җинпиңниң рәһбәрлики күнсери қаттиқлишиватқан пәйттә, компартийәниң риқабәткә дуч кәлсә, униң йәнила инқилаб дәвридин қалған характерини ишқа селиш иқтидари барлиқини көрсәтти. Бу, ши җинпиңниң һоқуқни, қайта бир кишиниң һөкүмранлиқи астиға мәркәзләштүрүши, униң һакимийитиниң бастурушта ‛иҗадий сиясий әндизиләр‚ни иҗат қилиш йошурун күчини аҗизлатмайдиғанлиқини ипадиләйду.”