Yéngi doklat: “Xitaydiki Uyghur balilirining keng kölemde tutup turulushi we mejburiy assimilyatsiye qilinishi”

Xitaydiki Uyghur balilirining keng kölemde tutup turulushi we mejburiy assimilyatsiye qilinishi

Yéqinda amérika kornél uniwérsitétining dotsénti magnus fiskesyö (Magnus Fiskesjö) bilen kanadadiki musteqil tetqiqatchi ruqiye turdush xanim birlikte “Xitaydiki Uyghur balilirining keng kölemde tutup turulushi we mejburiy assimilyatsiye qilinishi” mawzusida bir doklat élan qilghan. Bu doklat 19-iyul küni kanadadiki “Sherqiy türkistan ulusal menpe'et merkizi” ning tor bétide élan qilin'ghan.

Mezkur doklatta nuqtiliq qilip 2017-yilidin béri Uyghur élide bashlan'ghan zor kölemlik tutqunda ata-aniliridin, a'ilisidin mehrum qalghan we xitay hökümiti teripidin yighiwélin'ghan balilarning aqiwiti mulahize qilin'ghan.

Doklat “Mustemlike sherqiy türkistandiki balilar”, “2017-Yilidiki yéngi irqiy qirghinchiliq-balilar néme üchün alahide diqqet nuqtisigha aylandi?”, “Xitayning balilarni keng kölemde a'ililiridin ayrishi we tüzümleshken terbiyening tesiri”, “Xitayning hökümet herikiti we organliri toghrisidiki resmiy bayanatlirigha da'ir ispatlar” we axirqi “Xulase” qatarliq qisimlardin terkib tapqan. Uningda yene xitay hökümitining balilarni a'ililiridin ayrishi, balilarning ata-aniliri bilen jem bolushini cheklishi we ménge yuyush, ana tilini chekleshke da'ir nurghun janliq ispatlar otturigha qoyulghan.

Doklat aptorlirining biri, kornél uniwérsitétining insanshunasliq dotsénti magnus fiskesyöning radiyomizgha bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti heqqidiki xewer we doklatlarning mutleq köp qismi chonglargha merkezliship qalghan. Shunga kishilerning Uyghur balilirining ehwalini chongqurlap chüshinish we buninggha diqqet qozghash meqsitide bu doklatni élan qilghan iken. U mundaq deydu:
“Xitayda yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliq heqqide ashkarilan'ghan melumatlar we xewerlerge qaraydighan bolsaq, ularning mutleq köp qismi chonglar heqqide boldi. 2017-Yilidin buyanqi élan qilin'ghan xewerlerde tutqun qilin'ghan we hemde mejburiy emgekke ewetilgen chonglar tilgha élindi, undin bashqa yene Uyghur ayalliri uchrighan depsendichiliklermu diqqet nuqtisi boldi. Biraq, ata-aniliridin ayriwétilgen Uyghur baliliri bolsa nezerdin chüshüp qaldi. Shunga men we ruqiye ikkimiz bu mesilige diqqet tartish üchün bu doklatni yézip chiqishni qarar qilduq.”

Magnus ependining déyishiche, ular bu meqsette yene, 2023-yili 27-öktebir küni kornél uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqatliri bölümide “Xitayning irqiy qirghinchiliqidiki Uyghur baliliri” mawzuluq ilmiy muhakime yighini ötküzgen. Yighinda ruqiye turdush xanim, lagér shahiti zumret dawut xanim we baliliri, “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” xitay bölümining mudiri adri'an zénz, kornél uniwérsitéti insanshunasliq penlirining dotsénti magnus fiskésyö, shuningdek shimaliy amérikadiki yerlik qebililerdin kelgen we mexsus mushu xildiki yataqliq mektepler heqqide tetqiqatliri bilen tonulghan jeymis palmir we emiy bombay qatarliq dotséntlar teklip qilin'ghan iken.

Yuqiridiki doklatning aptorlirining biri bolghan ruqiye turdush xanimning radiyomizgha déyishiche, bu doklat yuqiridiki kornél uniwérsitétida ötküzülgen ilmiy muhakime yighini asasida yézip chiqilghan bolup, uningda Uyghur balilirigha qaritiliwatqan assimilyatsiye siyasitining meqsiti toluq yorutup bérilgen.

cetni.org

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyghan bu misli körülmigen zor kölemlik tutqun herikitining netijiside, yüz minglighan balilar dölet qarmiqidiki mektep we yétim-yésirxanilarda tutup turulmaqtiken. A'ilisidin, qérindashliridin we medeniyet yiltizidin ayriwétilgen bu balilarning ana tilda sözlishi we öz medeniyitide yashishi cheklen'gen. Ular hetta shundaq qilghanliqi üchün tayaq yéyish we qiynash qatarliq éghir jazalargha duch kelgen.

Magnus fiskesyöning radiyomizgha bildürüshiche, yüz minglighan balilar we hetta uningdinmu köp Uyghur baliliri yuqiridikidek weziyette yashashqa mejbur bolmaqtiken. U mundaq deydu:
“Yüz minglighan balilar a'ililiridin ayriwétilip, yataqliq mekteplerge orunlashturulghan, ular öz ana tilida sözleshtin, öz medeniyitini öginishtin cheklen'gen. Bu balilarning ata-aniliri lagérlargha, türmilerge solan'ghan yaki mejburiy emgekke ewetilgen. Bu balilarning ata-anilirini körüshi cheklen'gen, belkim mutleq köpi ata-anilirini menggü körelmesliki mumkin. Bir qisimliri gerche a'ile ezalirini körelisimu bu yataqliq mekteplerning axirqi meqsiti bu balilardiki Uyghurluqni yoqitishtin ibaret.”

Doklatta déyilishiche, xitay hökümitining istratégiyesi keng kölemlik qirghinchiliqqa emes, belki medeniyet we milliy kimlik jehettiki yoqitishqa bekrek merkezleshken. Shunga ularning Uyghurlarning medeniyet we diniy mu'esseselirini, medeniyet we din sahesidiki yétekchilerni türmilerge solishi, shuningdek Uyghur millitining kelgüsige wekillik qilidighan balilarni nishanlishi buning tipik alahidiliki bolup hésablinidiken.

Doklatta bu heqte yene mundaq déyilgen:
“Uyghur millitining kelgüsige wekillik qilidighan Uyghur balilirigha qarshi élip bérilghan pa'aliyet alahide rehimsiz. Xitay hökümiti bu balilarning medeniyet kimlikini öchürüp, ularni xitayche sözleydighan ishchilargha aylandurush arqiliq, Uyghur xelqini yoqitishni meqset qilghan. Balilargha yürgüzülüwatqan bu siyasetler xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasetlirining buzghunchiliq tesirini téximu kücheytidu.”

Ruqiye xanimning éytishiche, xitay hökümitining bu herikiti xitay imza qoyghan “B d t balilar hoquqi ehdinamisi” qatarliq nurghun xelq'araliq qanunlargha xilap bolup, ular bu doklat arqiliq munasiwetlik organlarning diqqitini Uyghur balilirigha tartishni meqset qilghan. U bu nuqtidin alghanda mezkur doklatning muhim ehmiyiti barliqini alahide tekitleydu.

Melum bolushiche, xitay hökümiti Uyghurlarni nishan qilghan irqiy qirghinchiliq bashlan'ghan mezgillerdila ashkara halda “Nesebini üzüp tashlash, yiltizini késip tashlash, alaqisini boghup tashlash, menbesini üzüp tashlash” heqqidiki sho'arni otturigha chiqarghan. Bu hal öz nöwitide Uyghur qirghinchiliqining bir muhim nishani del Uyghur sebiyliri boluwatqanliqining ipadisi, dep qaralghan idi. Bu qétim élan qilin'ghan yéngi doklat bolsa bu xil achchiq ré'alliqni téximu tepsiliy yorutup bergenliki bilen zor derijide alqishlanmaqta.