Doktor shükran oghuz: “Kitabimni sherqiy türkistan milliy kürishi we qehriman Uyghur xelqige béghishlidim”

2017-Yilidin kéyin Uyghur mesilisining yuqiri kötürülüshidin we bezi döletler Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghandin kéyin, Uyghurlarning tarixi, medeniyiti, nöwettiki weziyiti we Uyghurlarning uzundin buyan élip bériwatqan milliy erkinlik kürishige bolghan qiziqishmu kücheymekte. Bu kishilerdin biri uniwérsitét oqutquchisi doktor shükran oghuz xanimdur. U, yéqinda yoruq körgen “Uyghur tarixiy qoshaqliri heqqide tetqiqat” namliq kitabigha “Sherqiy türkistan milliy kürishi we qehriman Uyghur xelqige béghishlaymen” dégen sözlirini yézish bilen kitabning kimge atalghanliqini körsetti.

Mezkur kitab izmirdiki “Paradigma akadémiye neshriyati” 1-ayning 29-küni neshr qilin'ghan. Bu kitab Uyghur tarixiy qoshaqliri boyiche türkiyede neshr qilin'ghan tunji eser hésablinidu.

Türk tilida neshr qilin'ghan “Uyghur tarixiy qoshaqliri heqqide tetqiqat” namliq kitabni neshrge teyyarlighan izmirdiki jelal bayar uniwérsitéti til-edebiyat kespi oqutquchisi doktor shükran oghuz xanim ziyaritimizni qobul qilip, aldi bilen kitabi heqqide izahat bérip mundaq dédi: “Men bu kitabimni sherqiy türkistan milliy kürishige we qehriman Uyghur xelqige béghishlidim. Sherqiy türkistandiki Uyghur türkliri uzun yillardin buyan zalim xitayning bésim siyasitige qarita qet'iy niyet bilen tewrenmestin küresh élip bériwatidu. Uyghurlarning öz milliy kimliki bolghan tili, dini, edebiyati we medeniyitini qoghdap qélish üchün élip bériwatqan küreshliri xitayning adem qélipidin chiqqan bésimigha duchar bolmaqta. Uyghur xelqining élip bériwatqan bu milliy kürishi uzun muddetlik küreshtur. Uyghurlarning bu küresh sergüzeshtlirini Uyghur tarixiy qoshaqliridinmu körüwalghili bolidu. Shunga men Uyghur türklirining heqqaniy dewasini, ularning qehrimanliqlirini, erkinlikke we musteqilliqqa bolghan intilishlirimu qollash üchün bu kitabimni qehriman Uyghur xelqige béghishlidim” .

 “Uyghur tarixiy qoshaqliri heqqide tetqiqat” namliq kitabni neshrge teyyarlighan shükran oghuz xanim kitabida orun bérilgen tarixiy qoshaqlarning mezmuni toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Uyghur tarixiy qoshaqliri Uyghur éghiz edebiyatida muhim orunni igileydu. Uyghur xelq qoshaqlirining bir türi bolghan tarixiy qoshaqlar éghiz edebiyatining muhim bir zhaniri bolush süpiti bilen qedimiy tarixqa ige. Uyghur xelq qoshaqlirida Uyghur tarixidiki qedimdin tartip bügün'giche bolghan tarixiy weqeler we tarixiy shexsler bayan qilin'ghan. Bolupmu 18-esirdin 20-esirgiche bolghan dewrlerde manju we xitay tajawuzchilirining Uyghurlargha élip barghan we bügünmu dawamlishiwatqan adem qélipidin chiqqan wehshiy siyasiti Uyghur xelqide éghir jarahet peyda qilghan. Uyghur xelqining bu mustemlikichi we tajawuzchilargha, irqiy qirghinchiliqqa we assimilyatsiyege qarshi élip barghan küreshliri Uyghur tarixiy qoshaqlirida eks ettürülgen. Tarixiy qoshaqlarda eks ettürülgen musteqilliq küreshliri we xelqning bu jeryanda béshidin ötküzgenliri xuddi höjjetlik filimgha oxshash bayan qilin'ghan. Uyghur tarixi xelq qoshaqlirida Uyghurlarning tarixi bayan qilin'ghan. Shunga men kitabimda orun bergen xelq qoshaqliri Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixini tetqiq qilish üchün intayin muhim ehmiyetke ige dep qaraymen” .

RFA/Erkin Tarim

Izmirdiki ege uniwérsitéti xelq edebiyati piroféssori alimjan inayet ependi hazirghiche 14 doktorluq oqughuchisigha yétekchilik qilghan bolup, shükran oghuz xanim bulardin biri iken. Alimjan inayet ependi özi yétekchilik qilghan doktorluq ilmiy maqalisining kitab bolup neshr qilin'ghanliqini we uning mezmuni toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Shükran oghuz xanim ötken yili bu doktorluq ilmiy dissértatsiyesini tügitip, uni muweppeqiyetlik halda yaqlidi. Emdi bu kitabida tetqiq qilin'ghan tarixiy qoshaqlarning köp qismi uchqunjan ömerning ‛Uyghur xelq tarixiy qoshaqliri qamusi‚ namliq kitabigha kirgüzülgen qoshaqlardur. Bu qoshaqlarning köpi 18-19-esir Uyghur jem'iyitini eks ettüridighan qoshaqlar. Bularning ichide qumul déhqanlar qozghilingi, üch wilayet inqilabigha a'it qoshaqlarmu bar. Bu qoshaqlarda Uyghurlarning xitay tajawuzchilirigha qarshi élip barghan küreshliri eks ettürülgen. Biz bu qoshaqlar ichidin tarixiy shexsler, tarixiy weqeler we tarixiy yer-jaylar heqqidiki qoshaqlarni tallap tetqiqat obyékti qilduq. Bu qoshaqlarni aghzaki tarix tetqiqati nuqtisidin tehlil qilishqa tirishtuq. Qoshaqlarda tilgha élin'ghan weqeler we kishilerni tarixiy menbeler bilen sélishturup, tarixiy menbelerde bolmighan yéngi melumatlargha érishishke tirishtuq. Netijide nahayiti yaxshi bir ilmiy emgek otturigha chiqti”.

Alimjan inayet ependi kitabning ilmiy qimmiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu kitabning neshr qilinishi Uyghur tarixi, Uyghur xelq edebiyatini ilgiri sürüshte we téximu chongqurlashturushta, siyasiy jehettin Uyghur xelqining milliy küresh tarixini tonutushta nahayiti zor ehmiyetke ige dep qaraymen”.

 “Uyghur tarixiy qoshaqliri heqqide tetqiqat” namliq kitab muqeddime, Uyghur xelq qoshaqliri, folklor we éghiz edebiyati bilen tarixiy qoshaqlarning munasiwiti, Uyghur tarixiy qoshaqlirining shekil we roli jehettiki alahidilikliri, Uyghur tarixiy qoshaqlirining mezmun jehettiki alahidilikliri, qoshaq tékistliri we xulase qatarliq 6 bab, 563 bettin terkib tapqan.