Йүннән тоңхәй сақчи хадими: “мәсчит вәқәсигә четишлиқ кишиләр өзини мәлум қилса кәңчиликкә еришиду”

Йүннәнниң тоңхәй наһийәсидики 600 йиллиқ тарихқа игә наҗяйиң мәсчити

 Йүннәнниң тоңхәй наһийәсидики 600 йиллиқ тарихқа игә наҗяйиң мәсчитиниң чеқилишиға қарши йүз бәргән туңганларниң наразилиқи 27-май күни сақчилар билән болған тоқунушқа айланған. Вәқәниң қораллиқ сақчилар арқилиқ бастурулғанлиқи вә 30 артуқ адәмниң тутқун қилинғанлиқи 28-май күни иҗтимаий алақә мунбәрлиридә ашкарилинип, 28-29-май күнлири чәтәлләрдики көплигән таратқуларда җиддий инкас қозғиғаниди. Нәтиҗидә, йүннән өлкиси йүши шәһири тоңхәй наһийәлик җамаәт хәвпсизлик идариси намидин 5-айниң 29-күни “йүннәнниң тоңхәй наһийәсидә җәмийәт аманлиқини бузидиған еғир вәқә йүз бәрди, вәқәгә четишлиқ кишиләр өзини сақчиға мәлум қилсун” сәрләвһилик омумий уқтуруш елан қилинған. Уқтурушта 6-айниң 6-күнигичә өзини мәлум қилғучиларға кәңчилик қилинидиғанлиқи, өзини мәлум қилишни рәт қилғанларниң қанун бойичә қаттиқ бир тәрәп қилинидиғанлиқи әскәртилгән.

 Радиомиз мәзкур вәқәниң кейинки тәрәққияттин игиләш үчүн, тоңхәй наһийәлик җамаәт хәвпсизлик идарисигә телефон қилдуқ.

Телефонини алған сақчи хадими униңдин соралған “наҗяйиң мәсчити вәқәсигә қатнашқан кишиләрни қандақ бир тәрәп қилдиңлар? ” дегән соалимизға җаваб берип, вәқәниң тәпсилати ашкариланмайдиғанлиқи, әмма өзини мәлум қилғучиларға кәңчилик қилинидиғанлиқини билдүрди.

 У мундақ деди: “биз буни ашкарилиялмаймиз. Биз вәқә һәққидә омумий уқтуруш чиқардуқ. Униңда вәқәниң тәпсилатини берилгән. Униңда бу вәқә җинайәт дәп бекитилди. Өзини мәлум қилғучилар биваситә һалда сақчи идариси билән алақиләшсә болиду” .

Униңдин, “һазир өзини мәлум қилғучилар көпму? улар қандақ бир тәрәп қилинди? ” дәп соридуқ.

У буниңға җаваб беришни рәт қилип: “буни сизгә ашкарилиялмаймән. Өзини мәлум қилғучиларға қарита, биз омумий уқтурушта алақилишиш тәпсилатини ениқ язған” деди.

Униңдин, “һазир бу вәқә бесилдиму? яки давам қиливатамду? ” дәп соридуқ.

У җаваб берип: “бу әһвалларниму сизгә ашкарилаш имкансиз. Әһвал игилимәкчи болсиңиз омумий уқтурушқа қарисиңиз болиду. Вәқәниң инчикә тәпсилатлирини биз ашкарилисақ болмайду, ” деди.

Әмма униңдин: “мәсчитни чеқиш давам қиливатамду? ” дәп сориғинимизда, у буниңғиму җаваб берәлмәйдиғанлиқини билдүрүп: “бу әһвалларниң тәпсилатиниму ашкарилаш әпсиз. Буларни бизниң уқтурушлиримиз вә мунасивәтлик хәвәрләрдин уқсиңиз болиду, ” дәп җаваб бәрди.

 ютуб қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда ашкариланған син көрүнүшлири вә инкасларда, мәсчитни чеқишқа наразилиқ билдүргән хәлқниң 10 нәччә сақчи аптомобили вә миңдин артуқ сақчи вә қораллиқ сақчилар арқилиқ бастурулғанлиқи, нәқ мәйданда 30 дин артуқ адәмниң тутқун қилинғанлиқи ашкариланғаниди.

Биз бу сақчи хадимидин, “тордики учурлар тоғриму? тутқун қилинған яки өзини мәлум қилғучилар қанчилик? ” дәп соридуқ. У бу һәқтә соралған соалғиму җаваб беришни рәт қилип мундақ деди: “бу мәсилиләргиму җаваб берәлмәймиз, бу вәқәгә четилидиған мәсилиләргә җаваб беришкә болмайду. Вәқә һәққидә биз елан қилған уқтурушта дейилгән әһвалларни раст дәп билсиңиз болиду. Әгәр уқтурушта дейилгән шәртләр бойичә, өзини мәлум қилғучилар болса тәшәббускарлиқ билән сақчиханиға кәлсә болиду. Әмма сизниң вәқәгә мунасивәтлик мәсилиләр һәққидә соралған соаллириңизға вә башқа соалларға биз җаваб берәлмәймиз” деди.

Йүннәндә йүз бәргән наҗяйиң мәсчитиниң чеқилишиға болған наразилиқлар һәққидики учурлар ашкариланғандин кейин, хитайдики мусулманлар мәсилисини йеқиндин көзитип келиватқан америкадики туңган зиялийлириму мәсчитниң чеқилиш сәвәблири һәққидә өз көзитишлирини оттуриға қойди.

Ню-йорктики туңган анализчи ма җү әпәнди, 28-май күни америка авазиниң зияритини қобул қилип: “мәзкур вәқәни хитай һөкүмитиниң ислам диний етиқадини хитайлаштуруш йолида, мусулманларға қарши елип барған бастуруш һәрикәтлириниң бир қисми” дәп көрсәткән.

Ма җү әпәнди 30-май күни бу вәқә һәққидә өзиниң қаришини радийомизға язмичә мундақ билдүрди: “бу қетимқи наразилиқ намайиши наҗяйиң мәсчити җамаитиниң һөкүмәт даирилири йиллардин буян тәләп қилип келиватқан мәсчитни чеқиш тәлипигә қарши партлиған омумйүзлүк қаршилиқ һәрикити десәк болиду. Бу мәсчит билән йүннәндики шадйән мәсчити нөвәттә компартийә һөкүмитиниң мәҗбурий чеқишидин аман қалған ахирқи мәсчит һесаблиниду. Компартийә һөкүмити һазир мәсчитниң гүмбизини вә мунарини чеқишни тәләп қилипла қалмастин, йәнә мәсчитниң диний оқутуш залини өз ичигә алған барлиқ қурулушлирини чеқишни тәләп қилмақта. Улар үзлүксиз һалда балиларниң ислам диний тәрбийәси қобул қилишини чәкләп кәлди. Һөкүмәт органлирида ишлигүчиләрниң мәсчитләргә киришини чәклиди. Һәтта уларниң аилә тавабиатлириму мәсчитләргә кирәлмәйду. Мәсчитләргә йәнә көзитиш камералири вә чирай тонуш аппаратлири орнитилған. Наҗяйиң мәсчити җамаити аллиқачан уйғурлар учраватқан зулумлардин шундақла ниңшадики, гәнсудики, чиңхәйдики мусулманлар вәзийитидин, компартийә һөкүмитиниң йәтмәкчи болған мәқситини ениқ тонуп йәткән. Әнә шундақ болғини үчүн хәлқ актиплиқ билән қаршилиқ көрситип, өзиниң ахирқи иззити вә ғурурини қоғдаватиду десәк болиду” .

wikipedia.org

Учурлардин мәлум болушичә, йүннәндики икки чоң тарихий мәсчитниң бири болған наҗяйиң мәсчити 600 йиллиқ тарихқа игә болуп, хитайниң миң сулалиси дәвридә қурулушқа башлиған. Мәсчитниң һазирқи қурулуши, 2004-йили ислам бинакарлиқи бойичә йеңилинип селинған болуп, 3000 адәм бирла вақитта намаз оқуялайдикән. Мәсчит ичидә йәнә қуран курсиму тәсис қилинғаникән. Хитай һөкүмәт даирилири бу қетим мәсчитниң ислами түстики мунарлири вә оқутуш залини өз ичигә алған қурулуш қисмини чеқип, мәсчитниң хитайчә услубтики илгирики қурулушини әслигә кәлтүридиғанлиқини елан қилған. Әмма бу туңганларниң қаттиқ қаршилиқи сәвәблик, мәсчитни чеқиш һазирчә вақитлиқ тохтиғаникән.

Америкиниң җиорҗия штатидики туңган зиялийси сулайман гу әпәнди зияритимизни қобул қилип, наҗяйиң мәсчитиниң чеқилиши һәққидики қаришини оттуриға қойди, сулайман гу мундақ деди: “наҗяйиң мәсчитидә йүз бәргән вәқәни алсақ, улар һазир мәсчитниң үстидики гүмбәз қурулушлирини чеқиветип, уни мәҗбурий һалда хитайчә қурулушқа өзгәртмәкчи. Улар буниңда биз тәстиқлимиған қурулушларни йоқитимиз дәватиду. Әмма бу һазир қаршилиққа учраватиду. Бу бир тәрәптин қариғанда, хитай һөкүмитиниң йеқинқи йилларда йүргүзүватқан динни хитайлаштуруш сияситиниң бир парчиси. Улар мәсчит қурулушлирини мәҗбурий хитайлаштурушни пүткүл хитай миқясида елип бериватиду. Йүннәндә наҗяйиң мәсчитиниң чеқилишиға болған қаршилиқ йүннәндики туңганларниң хитайда диний сияситиниң барғанчә чиңиватқанлиқиға болған наразилиқниң ипадиси. Йәнә бир тәрәптин алғанда, мусулманларға болған бастуруш хитай компартийә һөкүмити қурулғандила башланған. Хитай компартийәсиниң сияситини заманимиздики фашистик сиясәт десәк болиду. У һазир барғанчә күчәйгән әшәддий хитай милләтчилики сәвәбидин әтрапидики өзигә охшимайдиған милләтләрни, мәдәнийәтни вә етиқадни йоқитишқа урунуватиду. Мәйли шәрқий түркистандики уйғурлар болсун, яки йүннәндики туңганлар яки башқа милләтләр болсун, булар һәммисила хитайға охшимайду. Чүнки бу җайлар бесивелинған земинлар. Йүннән йүән сулалиси дәвридә моңғуллар тәрипидин истила қилинған. Шуңа мәйли шәрқий түркистан үчүн болсун, яки йүннәндә болсун, хитай һөкүмити бу җайлар үчүн сирттин кәлгән мустәмликә һакимийәт һесаблиниду. Шуңа улар бу йәрләрдики әсли хәлқләр вә уларниң охшимиған мәдәнийити вә диний етиқадини йоқитишни нишан қилмақта” .

 Сулайман гу әпәнди йәнә өзиниң 2009-йили вә 2011-йили йүннәнгә барғанлиқини билдүрди.

Униң билдүрүшичә, у шу чағлардиму йүннәндики сақчиларниң башқа җайлардин келип, мәсчитләрдә диний тәлим алған киргән яшлар вә оқуғучиларни тутқун қилиш әһваллирини көргән болсиму, әмма у чағларда техи мәсчитләрдики ислам диний бәлгилирини йоқитиш, мәсчитләрни чеқип хитайлаштуруш долқуни һазирқидәк омумлашмиған икән.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлайсиләр.