Yünnen tongxey saqchi xadimi: “Meschit weqesige chétishliq kishiler özini melum qilsa kengchilikke érishidu”

Washin'gtondin muxbirimiz méhriban teyyarlidi
2023.05.30
yunnan_meschit_najieying_1 Yünnenning tongxey nahiyesidiki 600 yilliq tarixqa ige najyaying meschiti
wikipedia.org

 Yünnenning tongxey nahiyesidiki 600 yilliq tarixqa ige najyaying meschitining chéqilishigha qarshi yüz bergen tungganlarning naraziliqi 27-may küni saqchilar bilen bolghan toqunushqa aylan'ghan. Weqening qoralliq saqchilar arqiliq basturulghanliqi we 30 artuq ademning tutqun qilin'ghanliqi 28-may küni ijtima'iy alaqe munberliride ashkarilinip, 28-29-may künliri chet'ellerdiki köpligen taratqularda jiddiy inkas qozghighanidi. Netijide, yünnen ölkisi yüshi shehiri tongxey nahiyelik jama'et xewpsizlik idarisi namidin 5-ayning 29-küni “Yünnenning tongxey nahiyeside jem'iyet amanliqini buzidighan éghir weqe yüz berdi, weqege chétishliq kishiler özini saqchigha melum qilsun” serlewhilik omumiy uqturush élan qilin'ghan. Uqturushta 6-ayning 6-künigiche özini melum qilghuchilargha kengchilik qilinidighanliqi, özini melum qilishni ret qilghanlarning qanun boyiche qattiq bir terep qilinidighanliqi eskertilgen.

 Radi'omiz mezkur weqening kéyinki tereqqiyattin igilesh üchün, tongxey nahiyelik jama'et xewpsizlik idarisige téléfon qilduq.

Téléfonini alghan saqchi xadimi uningdin soralghan “Najyaying meschiti weqesige qatnashqan kishilerni qandaq bir terep qildinglar? ” dégen so'alimizgha jawab bérip, weqening tepsilati ashkarilanmaydighanliqi, emma özini melum qilghuchilargha kengchilik qilinidighanliqini bildürdi.

 U mundaq dédi: “Biz buni ashkariliyalmaymiz. Biz weqe heqqide omumiy uqturush chiqarduq. Uningda weqening tepsilatini bérilgen. Uningda bu weqe jinayet dep békitildi. Özini melum qilghuchilar biwasite halda saqchi idarisi bilen alaqileshse bolidu” .

Uningdin, “Hazir özini melum qilghuchilar köpmu? ular qandaq bir terep qilindi? ” dep soriduq.

U buninggha jawab bérishni ret qilip: “Buni sizge ashkariliyalmaymen. Özini melum qilghuchilargha qarita, biz omumiy uqturushta alaqilishish tepsilatini éniq yazghan” dédi.

Uningdin, “Hazir bu weqe bésildimu? yaki dawam qiliwatamdu? ” dep soriduq.

U jawab bérip: “Bu ehwallarnimu sizge ashkarilash imkansiz. Ehwal igilimekchi bolsingiz omumiy uqturushqa qarisingiz bolidu. Weqening inchike tepsilatlirini biz ashkarilisaq bolmaydu, ” dédi.

Emma uningdin: “Meschitni chéqish dawam qiliwatamdu? ” dep sorighinimizda, u buningghimu jawab bérelmeydighanliqini bildürüp: “Bu ehwallarning tepsilatinimu ashkarilash epsiz. Bularni bizning uqturushlirimiz we munasiwetlik xewerlerdin uqsingiz bolidu, ” dep jawab berdi.

 Yutub qatarliq ijtima'iy taratqularda ashkarilan'ghan sin körünüshliri we inkaslarda, meschitni chéqishqa naraziliq bildürgen xelqning 10 nechche saqchi aptomobili we mingdin artuq saqchi we qoralliq saqchilar arqiliq basturulghanliqi, neq meydanda 30 din artuq ademning tutqun qilin'ghanliqi ashkarilan'ghanidi.

Biz bu saqchi xadimidin, “Tordiki uchurlar toghrimu? tutqun qilin'ghan yaki özini melum qilghuchilar qanchilik? ” dep soriduq. U bu heqte soralghan so'alghimu jawab bérishni ret qilip mundaq dédi: “Bu mesililergimu jawab bérelmeymiz, bu weqege chétilidighan mesililerge jawab bérishke bolmaydu. Weqe heqqide biz élan qilghan uqturushta déyilgen ehwallarni rast dep bilsingiz bolidu. Eger uqturushta déyilgen shertler boyiche, özini melum qilghuchilar bolsa teshebbuskarliq bilen saqchixanigha kelse bolidu. Emma sizning weqege munasiwetlik mesililer heqqide soralghan so'alliringizgha we bashqa so'allargha biz jawab bérelmeymiz” dédi.

Yünnende yüz bergen najyaying meschitining chéqilishigha bolghan naraziliqlar heqqidiki uchurlar ashkarilan'ghandin kéyin, xitaydiki musulmanlar mesilisini yéqindin közitip kéliwatqan amérikadiki tunggan ziyaliylirimu meschitning chéqilish sewebliri heqqide öz közitishlirini otturigha qoydi.

Nyu-yorktiki tunggan analizchi ma jü ependi, 28-may küni amérika awazining ziyaritini qobul qilip: “Mezkur weqeni xitay hökümitining islam diniy étiqadini xitaylashturush yolida, musulmanlargha qarshi élip barghan basturush heriketlirining bir qismi” dep körsetken.

Ma jü ependi 30-may küni bu weqe heqqide özining qarishini radiyomizgha yazmiche mundaq bildürdi: “Bu qétimqi naraziliq namayishi najyaying meschiti jama'itining hökümet da'iriliri yillardin buyan telep qilip kéliwatqan meschitni chéqish telipige qarshi partlighan omumyüzlük qarshiliq herikiti dések bolidu. Bu meschit bilen yünnendiki shadyen meschiti nöwette kompartiye hökümitining mejburiy chéqishidin aman qalghan axirqi meschit hésablinidu. Kompartiye hökümiti hazir meschitning gümbizini we munarini chéqishni telep qilipla qalmastin, yene meschitning diniy oqutush zalini öz ichige alghan barliq qurulushlirini chéqishni telep qilmaqta. Ular üzlüksiz halda balilarning islam diniy terbiyesi qobul qilishini cheklep keldi. Hökümet organlirida ishligüchilerning meschitlerge kirishini cheklidi. Hetta ularning a'ile tawabi'atlirimu meschitlerge kirelmeydu. Meschitlerge yene közitish kaméraliri we chiray tonush apparatliri ornitilghan. Najyaying meschiti jama'iti alliqachan Uyghurlar uchrawatqan zulumlardin shundaqla ningshadiki, gensudiki, chingxeydiki musulmanlar weziyitidin, kompartiye hökümitining yetmekchi bolghan meqsitini éniq tonup yetken. Ene shundaq bolghini üchün xelq aktipliq bilen qarshiliq körsitip, özining axirqi izziti we ghururini qoghdawatidu dések bolidu” .

Yünnenning tongxey nahiyesidiki 600 yilliq tarixqa ige najyaying meschiti
Yünnenning tongxey nahiyesidiki 600 yilliq tarixqa ige najyaying meschiti
wikipedia.org

Uchurlardin melum bolushiche, yünnendiki ikki chong tarixiy meschitning biri bolghan najyaying meschiti 600 yilliq tarixqa ige bolup, xitayning ming sulalisi dewride qurulushqa bashlighan. Meschitning hazirqi qurulushi, 2004-yili islam binakarliqi boyiche yéngilinip sélin'ghan bolup, 3000 adem birla waqitta namaz oquyalaydiken. Meschit ichide yene qur'an kursimu tesis qilin'ghaniken. Xitay hökümet da'iriliri bu qétim meschitning islami tüstiki munarliri we oqutush zalini öz ichige alghan qurulush qismini chéqip, meschitning xitayche uslubtiki ilgiriki qurulushini eslige keltüridighanliqini élan qilghan. Emma bu tungganlarning qattiq qarshiliqi seweblik, meschitni chéqish hazirche waqitliq toxtighaniken.

Amérikining ji'orjiya shtatidiki tunggan ziyaliysi sulayman gu ependi ziyaritimizni qobul qilip, najyaying meschitining chéqilishi heqqidiki qarishini otturigha qoydi, sulayman gu mundaq dédi: “Najyaying meschitide yüz bergen weqeni alsaq, ular hazir meschitning üstidiki gümbez qurulushlirini chéqiwétip, uni mejburiy halda xitayche qurulushqa özgertmekchi. Ular buningda biz testiqlimighan qurulushlarni yoqitimiz dewatidu. Emma bu hazir qarshiliqqa uchrawatidu. Bu bir tereptin qarighanda, xitay hökümitining yéqinqi yillarda yürgüzüwatqan dinni xitaylashturush siyasitining bir parchisi. Ular meschit qurulushlirini mejburiy xitaylashturushni pütkül xitay miqyasida élip bériwatidu. Yünnende najyaying meschitining chéqilishigha bolghan qarshiliq yünnendiki tungganlarning xitayda diniy siyasitining barghanche chingiwatqanliqigha bolghan naraziliqning ipadisi. Yene bir tereptin alghanda, musulmanlargha bolghan basturush xitay kompartiye hökümiti qurulghandila bashlan'ghan. Xitay kompartiyesining siyasitini zamanimizdiki fashistik siyaset dések bolidu. U hazir barghanche kücheygen esheddiy xitay milletchiliki sewebidin etrapidiki özige oxshimaydighan milletlerni, medeniyetni we étiqadni yoqitishqa urunuwatidu. Meyli sherqiy türkistandiki Uyghurlar bolsun, yaki yünnendiki tungganlar yaki bashqa milletler bolsun, bular hemmisila xitaygha oxshimaydu. Chünki bu jaylar bésiwélin'ghan zéminlar. Yünnen yüen sulalisi dewride mongghullar teripidin istila qilin'ghan. Shunga meyli sherqiy türkistan üchün bolsun, yaki yünnende bolsun, xitay hökümiti bu jaylar üchün sirttin kelgen mustemlike hakimiyet hésablinidu. Shunga ular bu yerlerdiki esli xelqler we ularning oxshimighan medeniyiti we diniy étiqadini yoqitishni nishan qilmaqta” .

 Sulayman gu ependi yene özining 2009-yili we 2011-yili yünnen'ge barghanliqini bildürdi.

Uning bildürüshiche, u shu chaghlardimu yünnendiki saqchilarning bashqa jaylardin kélip, meschitlerde diniy telim alghan kirgen yashlar we oqughuchilarni tutqun qilish ehwallirini körgen bolsimu, emma u chaghlarda téxi meschitlerdiki islam diniy belgilirini yoqitish, meschitlerni chéqip xitaylashturush dolquni hazirqidek omumlashmighan iken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.