Mutexessisler: “Uyghur élidiki yuqumluq késelliklerning aldini élish bazisi lopnurdiki yadro sinaq bazisigha oxshap kétidu”

Yéqinda xitay hökümiti Uyghur élide xitayning asasliq we eng chong yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisi qurulushini bashlighanliqini we bu qurulush üchün deslepki qedemde 100 milyon yüen meblegh salghanliqini élan qilghan idi. Mutexessisler xitay hökümitining Uyghur élide yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisini qurushi, lopnurdiki bashqurulidighan bombini sinaq qilghan'gha oxshap kétidighanliqini ilgiri sürmekte. Yene ular Uyghurlarning bu tür üchün éghir bedel töleydighanliqini körsetmekte.

“Shinjang géziti” ning 11-marttiki mexsus xewirige asaslan'ghanda, xitay hökümiti Uyghur élide xitayning asasliq we eng chong yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisi qurulushini bashlighan. Mezkur xewerde, döletlik tereqqiyat we islahat komitéti Uyghur aptonom rayonluq xelq 6-doxturxanisining döletlik asasliq yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisi türige deslepki qedemde 100 milyon yüen meblegh salghanliqini alahide tilgha alghan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) Uyghur élide qurulmaqchi bolghan eng chong yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisi heqqide köz qarshini sherhlep mundaq dédi:

Elwette hökümet bu tereqqiyatni, yeni bu yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisini xitayning menpe'etige xizmet qilidu dep sözlewatidu. Méningche, bu heriketning némige chétilidighanliqi xitay üchün intayin tonushluq bir ish. Bir qisim qiyin mesililerni hel qilish üchün bu qurulushning Uyghur rayonida bolushi kishini oylanduridu. Bu bazining qurulushi xuddi lopnurdiki bashqurulidighan bombini sinaq qilish bazisigha oxshaydu. Buni xitay nopusi zich olturaqlashqan jayda qilghili bolmaydu. Eger bundaq qilsa xitay hökümiti xelqining qattiq qarshiliqi we ghezipige duch kélidu. Bu sewebtin ular Uyghurlar köp jayni tallighan. Bu bazini Uyghur rayonigha qurush xitay hökümitige siyasiy jehettin bixeter hésablinidu”.

Lagér shahiti zumret dawut radiyomiz ziyaritini qobul qilip, Uyghur élide qurulmaqchi bolghan “Yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisi” ning Uyghur élide dawam qiliwatqan kilinikiliq sinaq bilen baghlinishliq ikenliki tilgha aldi. 2018-Yili 3-ayda tutqun qilinip ürümchidiki bir lagérgha qamalghan zumret dawutning qeyt qilishiche, lagérda tutqunlarning hemmisige her 24 sa'ette bir qétim dora bérilidiken. U mundaq dédi: “Lagérda bérilgen dora we okullarning tesiride este tutush qabiliyitim bek nacharlashti, heyzim kelmeydighan we süydükümni tutalmaydighan bolup qaldim”.

Xitay hökümitining Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerning gén uchurlirini mejburiy yighip, uni xalighanche ishlitish mesilisi xelq'araning eyibleshlirige uchrighanidi. Yéqinqi yillarda chet el shirketliri we tetqiqatchilirining xitay bilen hemkarliship Uyghurlar we Uyghur élidiki bashqa yerlik milletler üstidin kilinikiliq sinaq, toqulma hüjeyrisi we DNA tetqiqati élip bérishi bu xil hemkarliq türlirining ilmiy exlaq ölchemlirige bolghan endishini peyda qilghanidi. Awstraliye tetqiqatchilirining xitay bilen hemkarliship Uyghur we Uyghur élidiki yerlik milletlerning toqulma hüjeyrisi we DNA si üstidin tetqiqat élip barghanliqi, buning 10 yildin béri dawamliship kéliwatqanliqi melum bolghanidi.

Xitayning Uyghur élide yuqumluq késel bazisi quridighanliqi heqqidiki xewiride yene mundaq déyilgen: “Bu tür tamamlan'ghandin kéyin, chong tiptiki yuqumluq késellik yüz bergende, jiddiy we éghir késellerni bir yerde toplap dawalash iqtidarigha ige bolidu. U döletning telipige asasen, yuqum ehwali jiddiy we éghir bolghan késellerni bashqa rayonlardin bu yerge tézlikte yötkiyeleydu”.

Halbuki, amérikidiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Yuqiridiki bayanlargha reddiye bérip, qurulmaqchi bolghan bu bazining buningdin kéyin xitay da'irilirining téximu köp irqiy qirghinchiliq qilishi üchün ishlitilishi mumkinlikini bildürüp mundaq dédi:

“Xitay hakimiyitining “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dep atilidighan yerde “Döletning asasliq yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisi” ni qurushi gumanliq. Biz da'irilerning u rayondiki Uyghur, qazaq we bashqa türk az sanliq milletlerning DNA sini zorluq bilen yighqanliqini bilimiz. Yéngi eslihedin paydilinip bu xelqler üstide ularning raziliqini almay turup tejribe élip baridighanliqi éniq. Xitay shinjangda irqiy qirghinchiliq élip bériwatidu, shübhisizki, bu pilanlan'ghan eslihe buningdin kéyin téximu köp irqiy qirghinchiliq qilish üchün ishlitilidu”.

Mezkur bazining qurulushi we uninggha tesir qilidighan amillar heqqide söz bolghanda, amérikada yashaydighan doxtur memet imin ependi mundaq deydu: “Tennerxining töwen bolushi (yeni tur üchün kétidighan chiqim) we iqtisadi ünümining bek yuqiri bolushi qatarliq sewebler tüpeyli xitay hökümiti Uyghur élide yuqumluq késelliklerning aldini élish we kontrol qilish bazisini qurushni pilanlighan. Bu asasliqi xitaylargha payda-menpe'et élip kélidu. Uyghurlar köp bedel töleydu. Kowidtek waba tarqalghanda xitay hökümiti ichkiri ölkilerdin xitay késellerni Uyghur élige élip kélishi mumkin”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining 2016-yilliq doklatida, xitay hökümitining 1964-yilidin 1996-yilghiche bolghan ariliqta lopnur rayonida élip barghan atom sinaqlirining tupraq süpitining éghir derijide buzulushi bilen birge yerlik xelqning salametlikige éghir ziyanlarni élip kelgenliki, yerlik Uyghurlarning rak késilige oxshash éghir késelliklerge giriptar bolush nisbitining ashqanliqi melum bolghan idi.