Mehdi hesenning gaw jikey bilen “Yüzlishish” pirogrammisidiki munazirisi qiziq témigha aylandi

Eljezire qanilining “Yüzlishish” namliq pirogrammisining tonulghan riyasetchisi mehdi hesen 9-awghust künidiki pirogrammisida herbiy küchini mislisiz ashuruwatqan xitayning yershariwi ghayiliri, kishilik hoquq we ijtima'iy erkinlikke qaratqan qattiq basturushi qatarliq mesililerni munazire témisi qilghan. U bu munazirige chet ellerde xitay kompartiyesining awazi bolup tonulghan wiktor gaw yeni gaw jikeyni teklip qilghan.

Xitay kompartiyesining sabiq rehberliridin déng shiyawpingning terjimani bolup xizmet qilghan gaw jikey hazir béyjingdiki atalmish “Xitay we yersharilishish merkizi” dep atalghan orunning mu'awin bashliqi bolup, u chet el axbaratlirida xitay hökümitining emellirini sadiqliq bilen qoghdash we uning zuwani bolush bilen tonulghan.

Mehdi hesen munazire pirogrammisining béshida xitayning herbiy sélinmisini mislisiz derijide ashurushi, qoshna döletlerge tehdit sélishi hemde teywen'ge qaratqan urush tehditini ashuruwatqanliqidek mesililer üstide toxtilidu.

Andin mehdi hesen Uyghurlarning mesilisini munazirige qoyidu. Ikki terep arisidiki munazire töwendikidek dawam qilidu:

Mehdi hesen: “Emdi kishilik hoquq mesilisige kéleyli gaw ependi. Siz shinjangdiki Uyghurlarni qérindashlirim, deysiz. Undaqta siz az dégende yérim milyon qérindishingizning xitay hökümiti teripidin lagérgha qamilishigha qandaq qaraysiz? quramigha yetken Uyghurlarning 5 pirsenti türmide. Bu, dunya boyiche Uyghurlarning qamilish nisbiti birinchi orunda dégenlik.”

Gaw jikey: “Uyghurlar xitaydiki 56 milletning shereplik bir ezasi. Uyghurlar méning heqiqiy qérindashlirim. Men nurghun qétim shinjanggha barghan, xitayni Uyghurlargha adil emes, dep eyiblewatqanlar ispat körsetsun.”

Mehdi hesen: “Bu reqemlerni kishilik hoquqni közitish teshkilati élan qilghan. Ularning bu melumatlarni nedin alghanliqini bilemsiz? ular bu reqemni xitay hökümitining menbeliridin alghan. Bular shinjang xelq aliy teptish mehkimisi (xinjiang high people procuratorate) élan qilghan sanliq melumatlar. Bundin bashqa yene birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq ishxanisimu sün'iy hemrah körünüshlirige asaslinip turup nopusning az dégende-20-10 pirsentining qamaqta ikenlikini doklat qildi. Xelq'ara kechürüm teshkilatimu az dégende yérim milyon kishi tutqunda, dep élan qildi.”

Gaw jikey buning bilen derhal yuqiridiki teshkilatlarni qarilashqa, ularni yalghanchiliq bilen eyibleshke bashlaydu. Mehdi hesen gaw jikeyge reddiye béridu.

Mehdi hesen: “Siz méni menbe körset, dédingiz, körsettim. Undaqta men sizdin sorap baqay, shinjangdiki türmilerde zadi qanchilik tutqun bar?”

Gaw: “Men qanchilik adem barliqini bilmeymen.”

Mehdi hesen: “Toxtap turung, siz men dégen nomurgha qoshulmaysizyu, biraq qanchilik adem barliqini bilmeymen, deysiz. Bundaq qilsingiz bolmaydu. Manga éniq sanini dep bérishingiz kérek.”

Gaw: “Mehdi, men shinjanggha bek jiq barimen, ular intayin xushal, ular hayatidin we dini étiqad erkinlikidin memnun”.

Mehdi hesen: “Manga pelsepe lazim emes, manga reqem lazim. Siz so'alimgha jawab bermey gep yorghilatsingiz bolmaydu. So'alimgha jawab béring.”

Gaw: “Nahayiti az bir qisim kishiler.”

Mehdi hesen: “Siz manga éniq reqem bérelmeysz-yu, emma shinjangda kishiler bextiyar deysiz. Siler ademlerning shinjanggha erkin-azade bérishigha, zhurnalistlarning xalighanche bérip tekshürüshige yol qoymaysiler.”

Gaw jikey: “Undaq emes. Undaq emes. Men sizge wede bérimen. Men sizge xushalliq bilen hemrah bolup shinjanggha apirimen.”

Mehdi hesen: “Yaq, mesile del mushu yerde. Men sizning manga hemrah bolushingizni xalimaymen. Méning u yerge erkin halda barghum bar. Buninggha ruxset qilalamsiler?”

Gaw jikey bolsa bu so'algha jawab bérelmey, bir mehel téngirqap qalidu we “Buninggha men qarar qilalmaymen” dep jawab béridu. Buning bilen zaldiki söhbetni körüp olturghan kishiler qattiq külüshüp kétidu.

Mehdi hesen bu munazire pirogrammisigha Uyghur adwokat, kishilik hoquq pa'aliyetchisi reyhan es'etni teklip qilghan bolup, u reyhan es'etke xitay türmisige qamalghan inisi ekber es'et heqqide gaw jikeydin so'al sorash pursiti béridu.

Adwokat reyhan es'et “Inisi ekber es'etning téxnika sahesidiki tonulghan bir igilik tikligüchi ikenlikini, uning bir mehel xitay axbaratlirida chaqnighan yultuz dep kökke kötürülgenlikini” éytip, gaw jikeydin inisining tutqun qilinishi we ghayib qiliwétilishige qandaq izahat béridighanliqini soraydu.

Gaw jikey bolsa bu so'algha “Xitayda 20 dek musulman milletler bar, némishqa shinjangni xitaydin ayrip musteqil qilimiz, deydighan radikallar peqet Uyghurlardinla chiqidu? chünki Uyghurlar ichide amérika istixbarat idarisi CIA we bashqa gherb organlirini arqa térek qiliwalghan radikallar bar” dep jawab béridu.

Reyhan es'et bolsa buni ret qilidu. U yene, xitay hökümitining inisi ekber es'etni deslepte “Milliy öchmenlik peyda qilish” jinayiti bilen eyibligenlikini, xitayning qanuni boyiche alghanda eger inisi heqiqeten shundaq jinayet ötküzgen teqdirdimu, uninggha köp dégende 3 yil qamaq jazasi bérilidighanliqini emma inisigha 15 yilliq qamaq jazasi bérilgenlikini bayan qilidu. Reyhan es'et mundaq deydu:

“Xitay méning inimni 15 yil kesti. Men ulargha öz qanunidiki maddilar boyiche riqabet qilghandin kéyin, ular derhal énimge qilghan eyibleshni özgertiwaldi. Xitayni qandaqmu qanun bilen idare qilinidighan dölet bolsun?”

Adwokat reyhan es'et inisining héchqandaq bölgünchilik, musteqilliq pa'aliyetliri bilen shughullinip baqmighanliqini, uning hetta xitay hökümiti teripidin milletler ittipaqliqidiki ülgilik yash dep teqdirlen'gen biri ikenlikini deydu we inisi bilen 8 yildin buyan héchqandaq alaqe qilalmighanliqini eskertidu.

Mehdi hesen pirogramma dawamida yene, Uyghurlarning türmilerde qiyin-qistaqqa uchrash mesilisinimu otturigha qoyidu. Gaw jikey buni ret qilip turuwalidu we hetta “Siz tilgha alghan bu qiyin-qistaqlarni amérika gu'antanamoda qilghan, iraqta qilghan,” déyish arqiliq eyibleshni yene amérikagha qaritidu.

Mehdi hesen bolsa gaw jikeydin: “Bu gépingizge heqiqeten qiziqip qaldim. Siz amérikaning iraqta qiyin-qistaq élip barghanliqini nedin bilisiz? uni qandaq uqtingiz?” dep soraydu. Gaw jikey “Men iraqning xitaydiki elchisi bilen sözleshken. U aldimda yighlap ketken idi.” deydu. Mehdi hesen buninggha: “Men ishinimenki, reyhanning ata-anisimu shundaq yighlawatidu. Lékin siz buninggha érengshimeydighandek qilisiz” dep jawab béridu.

Munazirining axiridiki so'al-jawab qismida en'gliyede turushluq Uyghur ziyaliysi eziz eysa elkün söz alidu. Gaw jikeydin özining 82 yashqa kirgen anisi bilen 7 yildin buyan körüshelmeywatqanliqini, buni néme dep izahlaydighanliqini soraydu.

Wéktor gaw oxshashla yene “Uyghurlarning bölgünchilik herikiti bilen shughullinidighanliqini, ular xitaygha mutleq boysun'ghan teqdirde, shinjangning xitayning ayrilmas bir qismi ikenlikini étirap qilghan teqdirde bundaq mu'amilige uchrimaydighanliqini” deydu. Biraq uning bu jawabi neq meydandiki tamashibinlarni hang-tang qalduridu.

Pirogramma dawamida mehdi hesen yene gaw jikeydin “Xitayning bir mustebit döletliki, shi jinpingning xitay kompartiyesi tarixidiki herqandaq bir mustebittinmu bek mustebit bir rehberlikini, uning xitayda pikir erkinlikini pütünley tarmar qilghanliqi” gha da'ir ötkür so'allarni soraydu. Gaw jikey bolsa xitayning yuqiridikidek siyasetlirini qarighularche aqlash arqiliq tamashibinlarning külkisige qalidu.

Mehdi hesenning gaw jikey bilen élip barghan munazirisining Uyghurlargha a'it qismi ijtima'iy taratqularda keng tarqilip küchlük inkas qozghighan bolup, u “X” qatarliq ijtima'iy taratqularda nurghun qétim hembehirlendi. Ijtima'iy taratqularda nurghun kishiler gaw jikeyning “Uyghurlar yurtliridiki a'ilisi bilen sözlishimen dése, bir xitay siyasitini qollishi kérek” déyish arqiliq Uyghurlarning heqiqiy weziyitini ashkarilap qoyghanliqini déyishti.