Adryan zénzning “Uyghurlarning nopus üstünlükini özgertish qurulushi” namliq doklatidiki dunyani chöchütken uchurlar (3)

Gérmaniyelik insanshunas, doktor adryan zénzning “Uyghurlarning nopus üstünlükini özgertish qurulushi: béyjing da'irilirining jenubiy shinjangdiki nopusni elalashturush istratégiyesi heqqide tehlil” serlewhilik ilmiy doklatida alahide orun igiligen mezmunlarning biri xitay hökümiti Uyghur diyaridiki Uyghur nopusining merkezliship ‍olturaqlishish hadisisini “Siyasiy tehdit” dep qarashqa bashlighandin buyan otturigha chiqqan tedbirlerdur. Uyghurlarning tarim wadisidiki nopus nisbitide mutleq üstünlükni igilesh halitini buzup tashlash üchün xitay hökümiti Uyghurlar bilen xitaylarni arilash olturaqlashturush, Uyghur déhqanlirini “Éshincha emgek küchi” dégen namda xitay ölkiliridiki zawutlargha erzan emgek küchi qilip yötkesh, Uyghurlarni zor kölemde lagérlargha qamash qatarliq usullarni qollinip, Uyghur diyarigha milyonlighan sanda köchüp kéliwatqan xitay köchmenlirige yéngi hayatliq makani yaratqan. Xitay hökümiti mushu arqiliq xitaylarning Uyghur diyaridiki nopus qurulmisida tutqan ornini körünerlik halda özgertishke qadir bolalighan bolsimu emma buningliq bilenla toxtap qalmighan. Aqiwette ular “Uzaq mezgillik eminlik” üchün xitay döliti biwasite ijra qilghan “Uyghurlarning tughut nisbitini mejburiy cheklesh” tedbirini otturigha chiqarghan.

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti meblegh bilen temin etken “Alimlar” ning tetqiqatlirigha asaslan'ghanda Uyghur diyaridiki “Nopusni elalashturush” ni emelge ashurup, “Uyghurlarning nopusta üstünlükni igilesh” weziyitini buzup tashlash üchün “Shimaliy shinjangning milletler nopus qurulmisi” ni ülge qilish eng aqilane chare, dep qariliwatqanliqi melum. Bu “Nopus qurulmisi” da 2018-yili xitay nopusi alliqachan 56 pirsentke yetken bolup, tarim wadisidiki “Nopusni elalashturush” ning deslepki qedemde emelge éshishi üchün xitaylarning bu rayondiki arilash olturaqlishishi az dégendimu ashuninggha yéqinlishishi lazim iken. Buning üchün yalghuz xitaylarni Uyghur diyarigha köchmen bolushqa righbetlendürüshning özi kupaye qilmighanliqtin xitay hökümiti zor kölemde tébbiy wastilarni ishqa sélish arqiliq Uyghurlarning tughut nisbitini kontrol qilish, cheklesh we uning aldini élish arqiliq ahalining köpiyishini xitaydiki bashqa rayonlar yaki Uyghur diyarigha qoshna musulmanlar rayoni, mesilen, pakistan, afghanistan qatarliqlarningkidinmu töwen sewiyege chüshürgen.

Bu tedbirlerning biwasite tesiride xitay alimlirining “2040-Yiligha barghanda jenubiy shinjangning nopusi texminen 15.3 Milyon'gha köpiyidu” dégen eng töwen mölchiri emelge ashmaydiken. Chünki ötken birnechche yildin buyan izchil ijra boluwatqan köpligen nopus kontrolluqi tedbirliri tüpeylidin “Milliylar” ning nopusi aziyip 2040-yiligha barghanda tarim wadisidiki Uyghurlar toqquz yaki toqquz yérim milyonche nopustin ashmaydiken. Emma bu waqitqa barghanda tarim wadisidiki töt wilayette xitaylarning sani az dégendimu ikki milyon'gha yéqin köpiyidiken hemde ularning nopustiki nisbiti 20 pirsentke yéqinlap qalidiken. Adryan zénz buni “Bu xil asta sür'etlik özgirishni tashqi dunya asanliqche bayqiyalmaydu. Bundaq bolghanda san jehette azayghan bu xildiki ahalini assimilyatsiye qilish hemde kontrol qilish téximu asan'gha chüshidu. Buningda tughut nisbitini cheklesh izchil térrorluqqa qarshi turushtiki muhim tedbirler qatarida ijra qilinidu” dep körsitidu. U mundaq dédi: “Hazir élan qiliniwatqan eserlerge qarighanda 2040-yiligha barghanda jenubiy shinjangning omumiy nopusi eng töwen mölcherligendimu 13 milyondin ashidu. Bu yerdiki töt milyondin köprek nopus perqi del mushu xil ‛nopusni elalashturush‚ hemde Uyghurlarning nopus nisbitidiki terkibini shalanglitish qurulushi jeryanida ghayib bolidighan sanni körsitidu. Bu san yalghuz jenubiy shinjangdiki töt wilayettiki ehwalnila körsitidu. Bu dégenlik kelgüsi 20 yilda milliylarning nopusi 31 pirsent yaki üchtin bir hessige yéqin aziyidu, dégen gep. Xitay hökümitining bu qurulushni hazir az dégendimu mushu éytiliwatqan sür'ette emeliyleshtüriwatqanliqi bizge melum. Yene bir yaqtin bu rayonda hazir ‛milliylarning nopusni elalashturush‚ qurulushigha zörür bolghan barliq shertler hazirlinip boldi. Buningdiki bir muhim nuqta shuki, ular emdi milliylarning tughulush nisbitini yaki nopusning éshish ehwalini ashkara melum qilmaydu. Tetqiqatchilar bolsa bu jehettiki sanliq melumatlarning ornigha bir qarangghuluqqa duch kélidu. Bu némini körsitidu, dégende béyjing hökümitining Uyghurlarni jismaniy jehette ghayib qiliwétish urunushini ipadilep béridu. Chünki xitaylarni köchürüp kélish arqiliq Uyghurlarning nopus nisbitini töwenlitish bu waqitqa barghanda yéterlik bolmay qalidu. Buning bilen ‛dölet bixeterlik mesilisi‚ üchün sistémiliq bolghan tughutni kontrol qilish charisi ijra qilinidu. Buningda hemmila nerse dölet bixeterlik mesilisi bolup qalidu”.

Xitay “Akadémikliri” ning xitay hökümiti üchün bash qaturup “Kelgüsi 20 yilda jenubiy shinjangning nopusini elalashturushni emelge ashurush lazim” dep 2040-yilini nishandiki yilname qilip tallishi doklatta alahide orun alidu. Xitay nopusining köpiyishi hökümetning maddiy jehettiki righbetlendürüshler arqisida emelge ashqan nopus köchürüsh arqiliq wujudqa kelgen bolsa, mejburiy ijra qiliniwatqan tughutni cheklesh tedbirliri tüpeylidin Uyghur nopusi barghanséri aziyip mangidiken. Buning bilen 2018-yilidin bashlap xoten wilayitining özidinla yiligha 50 ming “Éshincha emgek küchi” bashqa jaylargha yötklishke bashlighan. Nöwette bu sanning barghanséri zoriyip méngiwatqanliqi melum bolmaqtiken. Yene kélip del ashu waqitlardin bashlap Uyghurlarning tughut nisbiti nölning astigha chüshüshke bashlighan. Eger mushu tedbirler mushu yosunda ijra qiliniwerse 2040-yiligha barghanda tarim wadisidiki herqaysi wilayetlerde xitay nopusining nisbiti 25 pirsentke baridiken. Buning bilen 2018-yili xitay hökümiti “Jenubiy shinjangdiki milliy nopus 10.39 Milyon” dep élan qilghan san 2040-yiligha barghanda 15 milyon'gha yéqinlishishning ornigha toqquz milyondin sel ashqan sewiyege chüshüp qalidiken. Buning bilen Uyghur nopusining 20 yildiki chékinishi az dégendimu töt milyondin éship kétidiken. Bu heqte söz bolghanda adryan zénz mundaq deydu:

“Béyjing da'irilirining nopusni kontrol qilish istratégiyesi öz nöwitide yene qamaq we türmilerge yollash, mejburiy emgekni ijra qilish, ata-anilar bilen perzentlerni bir-biridin juda qilish, tughutni qattiq cheklesh qatarliqlarnimu öz ichige alidu. Bolupmu yétekchilik rolini oynaydighan ziyaliylar we mu'eyyen da'iridiki tesirchan shexslerning köpinchisi türmilerge qamilip 20 yildin késiliwatidu. Buning bilen ular mushu yigirme yil ichide özlirige tonushluq bolghan medeniyetni kéyinki ewladqa yetküzüp bérish pursitidin mehrum qaldurulidu؛ mejburiy emgek bolsa a'ililerni parchilap, hökümetning kéyinki ewladni téximu ongay kontrol qilishigha shara'it yaritidu. Chünki bir ewladning her jehettin yétilishige adette 20 yil etrapida waqit kétidu؛ tughut kontrolluqi bolsa kelgüsi 20 yilda Uyghurlarning nopus jehettiki köpiyishini cheklep, xitay nopusining igileydighan nisbitini ashurushqa we Uyghur nopusini téximu shalanglitishqa yol achidu. Bu hal dawam qilidiken, milliy nopus qurulmisini éghir derijide buzup tashlap, Uyghurlarning milliy kimlikige bekmu ejellik zerbe béridu. Hazir yenimu qebih bolghan bir hal shuki, dölet hakimiyiti bilen ‛akadémiklar‚ birliship turup milliy nopus nisbitini selbiy hadise süpitide otturigha chiqiriwatidu. Shundaqla buni saghlam jem'iyetke xewp we tehdit peyda qilidighan bir türlük ijtima'iy mesilini hel qilish siyaqida ijra qiliwatidu. Buni shan robértsmu alahide tekitligen. Bezi xitaylar bolsa buningdin ilgirirek buni insaniy mesile qatarida sherhlep ‛ximiyewiy dorilar arqiliq zeherlik ot-chöplerni yoqitish sheklide bu mesilini hel qilish lazim‚ dep tekitligen. Bughu bir türlük oxshitish, emma Uyghurlar we bashqilarni insaniy mesile katégoriyesige qoyush hemde bir milletning topliship merkezlik olturaqlishishini xitay dölitining dölet bixeterliki üchün tehdit, dep qarashtek bu xil chüshenche ademni bekla shürkendüriwétidu.”

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti nöwette uzun mezgillik we qisqa mezgillik layihiler boyiche ish körüwatqan bolup, ularning türlük höjjetliri uzun mezgillik nopus istratégiyesining axirqi meqsiti Uyghurlarni jismaniy jehettin yoqitish ikenlikini bekmu roshen namayan qilmaqtiken.