Xitay zerepshan wadisidiki Uyghurlarni “Köchüsh” we “Ishlesh” birleshken yéngi sheherge köchürgen (1)

Muxbirimiz gülchéhre
2020.06.10
kachung-uyghur-oy-hejmi.jpg Yekenning kachung yézisidiki ahaliler köchürülgen, yeken nahiyesidin 50 kilométir yiraqliqtiki tüzlenglikke qurulghan yung'en rayoni bext ahaliler komitétidiki herbir oyning da'irisi.
Photo: RFA

Xitayning “Tengritagh tori” ning 29-may tarqatqan “Yüsüp bashqa jaygha köchüp, yéngi turmushini bashlidi” namliq sinliq mexsus xewiridin melum bolushiche, esli yekenning kachung yézisi 5-kent ahalisi bolghan yüsüp hoshur, hazir a'ilisi bilen qeshqerning yeken nahiyesidin 50 kilométir yiraqliqtiki tüzlenglikke qurulghan yung'en rayoni bext ahaliler komitétida olturidu. Özi bu jaydiki qerz kopiratipida, ayali bolsa bu sheher ichidiki kiyim-kéchek karxanisigha ishqa kirgen.

Xewerde bayan qilinishiche, u muxbirgha yéngi sheher yung'en rayonigha 2017-yili köchüp kélip, hökümetning teminligen öyide olturghandin sirt 4 ming yüendin artuq kirim qilidighanliqini éytip, partiye hökümetning namratliqtin qutuldurush siyasitige xitayche rehmet éytqan.

Bu xewerde ret-ret oxshash shekilde sélin'ghan öylerdin bashqa, qatar-qatar chong tiptiki zawut, qotan we parniklar jipsilashqan bu rayonning hawadin tartilghan süretlirini arqa körünüsh qilip, yeken nahiyesining mu'awin hakimi qeyser elemshaning xitayche: “Biz bu köchürüsh rayonigha nopus köchürüsh wezipisini asasiy jehettin orundap bolduq. Bulturdin bashlap bu yéngi sheherge karxana we ikki ela süpetlik sort yétishtürüsh bazisini qurduq, 1915 a'ile, jem'iy 10285 ademni köchürüp kélip, ulardin 3985 emgek küchini ishqa orunlashturduq” dégen tonushturushliri bérilgen.

Sin arxipidiki bu yéngi rayonning qaqas bir tüzlenglikke qurulghanliqi éniq körünüp turidu. Qatar-qatar oxshash shekilde sélin'ghan öylerning ishikige mehelle nomuri we oy nomurliri yézip qoyulghan. Namratliqtin qutuldurush namida zerepshan derya wadisidiki bostanliq kachung, qoshrap, damsi qatarliq yézilardin köchürüp kélin'gen bu kishiler eslidiki qedimi mehellisidin, milliy xasliqqa ige öyliridin, kengri yaylaqliridin, munbet térilghu yerliridin mejburiy ayrilip mana bu xil Uyghur milliy örp-adetliridin yatlashqan yashash usuligha, yeni déhqanchiliq qatarliq kesipliridin ishchiliqqa köchken.

Kachung yézisi yeken nahiye bazirigha 60 kilométir, qoshrap yézisi 100 kilométir, damsi yézisi 130kilométir ariliqta bolup, bu üch yéza zerepshan deryasining tashqorghan taghlirigha tutash bolghan tagh arisidiki ghol éqin boyidiki bostanliq, güzel menzirilik we munbet hemde qedimiy makanlardur. Xitayning (ba'idu) torida yézilishiche, 2009-yili kachungning nopusi 16739, qoshrapning 14167, damsining 7844 nopusi bar idi. Tengritagh toridiki xewerge asaslan'ghanda köchürüwétilgen 10287 neper nopus, bu üch yézining omumiy nopusining texminen 25% ni igileydiken.

“Asiya kindiki” gézitining 2017-yili 2-séntebir tarqatqan “100 A'ilini nuqtiliq köchürüsh” namliq xewiridin bu 3 yézidiki ahalini tunji köchürüshning shu yili 8-ayning 30-küni élip bérilghanliqi ashkarilandi. Uyghur a'ililerni ularning öy-sayman we yük taqiliri bilen teng taghliq ormandin élip mangghan qatar-qatar herbiy mashinilarning süriti qoshup bérilgen bu süretlik xewerde, qara qurum tagh étekliride uzun muddet yashighan 100 namrat a'ile qaqas ana yurtidin yiraqlashqanliqi, ularning yeken nahiyesi ewetken 60 aptomobil bilen zerepshan deryasidiki namratliqtin qutuldurush “Köchüsh” perdisini achqanliqi yézilghan. Xewerde yene bu jayning nachar jughrapiyelik shara'itidin bashqa, térilghu yer qisliqi, kishi béshigha aran 0. 4 Mo yer, hosul alalmasliq, namratliq, qalaqliq bu jaydiki omumyüzlük ehwal ikenliki, tebi'iy apet kent ahalilirining turmushigha, ishlepchiqirishqa éghir tehdit peyda qilidighanliqidek ehwallar seweblik hökümetning ularni “Taghdin köchürüp yéngi öyge kirgüzüsh, zamaniwi medeniyetlik hayatni qobul qilishni jiddiy élip bérishqa bashlidi” dep körsitilgen.

Xitay hökümitining namratliqtin qutuldurush bahaniside köchürgen bu Uyghurlar rasla namratmidi? ular öz ixtiyarliri bilen we xalap köchkenmu?

Damsi, kachung, qoshrap yézilirigha qaratqan téléfonlirimizgha héchkim jawab bermigen shara'itta bu so'alni yéqinqi yillarda mushu yézilardin chet'ellerge köchüp chiqqan Uyghurlargha muraji'et qilduq. Esli yurti damsidin bolghan 3 yillar ilgiri türkiyege kélip yerleshken enwerjan ependi ziyaritimizni qobul qilip, gerche damsi yézisi xewerde körsitilgendek déhqanchiliq yéri qsraq jay hésablansimu, emma déhqanlar asasliq bu jaydiki tebi'iy kömür bayliqi, qash téshi, otlaqlardin paydilinip turmush kechüridighan bolghachqa ularning déhqanchiliqqa éhtiyaji yoqluqini, nurghun ahalilerning 10 yillar burunla shexsi aptomobilliq, halliq a'ililer ikenlikini, köchüshke héch éhtiyaji yoqluqini bildürürdi. U yene, eger xitay hökümiti mejbury küchürmise yurtida héchkimning özlirining esirlerdin buyan yashap kelgen öy-makani we tebi'iy bayliqlirini tashlap qaqas jaylargha köchüshni xalimaydu dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Bir qanche yildin buyan türkiyede tijaret qiliwatqan jesur kachung yézisi 6-kentidin bolup, xitay lagérlarni qurghan 2017-yilidin bashlap u kachungda qalghan a'ilisi bilen alaqisi pütünley üzülgen. Ata-anisi we barliq uruq-tughqanliri lagérlargha élip kétilip, 10 yashtin töwen ikki inisi kachungdiki 300 yétim bala bilen teng yataqliq mektepke qamalghan. U ilgiri bu heqte radiyomiz we bashqa metbu'atlarghimu melumat bergenidi. U yurtidiki xelqning kötürülgüdek derijide namrat emesliki, tirishchan kachung xelqining peqet déhqanchiliqqila tayinip qalmay, baqmichiliq, kanchiliq we bashqa tapawet yollirini izdep yashaydighan tirishchan xelq ikenlikini tekitleydu. U yurtdashlirining köp qismi lagérlargha qamilip, qalghanlirining mushundaq shekilde mejburiy yéngi jaylargha köchürülüp, güzel we qedimiy yurtining pütünley özgiriwatqanliqidin qattiq qayghuruwatqanliqini bildürdi.

Yéqinqi yillarda türkiyege yerleshken yekenlik Uyghurlardin yüsüpjan, “Bu yézilargha tutashqan taghlarda yeken, poskam, qaghiliq, qatarliq nahiyelerning kömür kan quduqliri bar bolup, bu kömür kanlarning waqitliq ishchilirining xéli köp qismini mushu üch yézidiki ademler igileytti, bu yézilardiki yene bir qisim ademler kömür sodigerliri bolup, yekenni asas qilghan, poskam, qaghiliq qatarliq nahiyelerning texminen bir yérim milyon etrapidiki nopusning kömür éhtiyajini asasliq teminligüchi kömür dukanlirining xojayinliri idi.” deydu.

Uning déyishiche bu yézilargha tutashqan pamir taghliridin qash téshimu chiqidighan bolup, yerlik xelq yeken deryasining bash éqinliri tutashqan tagh ichidin chong-kichik qash téshi tépip, ularni sétipmu paydilinip kelgen.

Derweqe yeken nahiyesining memuriy toridiki nahiyedin chiqidighan qézilma bayliq kan orunlirining renglik xeritiliri we sayahet hem meblegh chaqirish élanliridimu bu jaylardiki qash téshi kanlirining orunliri körsitilgen

Xitay hökümitining zerepshan deryasi wadisidiki qedimiy makanliridin sana'etleshken olturaq rayoni bolghan yong en rayonigha köchürüshning, bu karxanilarni ishchi bilen teminleshni meqset qilidighanliqidin dérek bermekte.

Yeni “Xitay xewer tori” ning 4-ayning 17-küni tarqatqan, “Shinjangning yeken nahiyisi kachung yézisi yéngi nesil yétishtürüsh merkizini qurush üchün köchürüldi, u yerde ishlewatqan kent ahaliliri yung qirqimaqta” dégen süretlik xewerlerge qarighanda, “Yéngi köchürüsh rayoni yeken nahiyesidin 56 kilométir yiraqliqta bolup, 1915 a'ile we 10062 adem bashqa jaydin bu sheherge köchürülgen. Buning üchün, yéngi rayon 2000 qotan yasap, qoy baqmichiliq merkizi, öy qushliri baqmichiliq bazisi, yéza séxliri, déhqanlar baziri we bashqa yardem türlirini qurup, kent ahalilirining namratliqtin qutulushi hem bay bolushigha yardem berdi” déyilgen.

Xewerde, köchürülgen jayda 50 ming mo yer tüzlen'genliki we yéngi olturaq rayoni, hoyla qurulushi namrat kishilerning ishlepchiqirish hem turmush usulini özgertishni ilgiri sürüshi üchün pilanlan'ghanliqi körsitilgen.

Muxbir neq meydanda namratliqtin qutuldurush we köchüsh ornining “Yéngi sheher” ge oxshaydighanliqini teswirligen bolup, baqmichiliq rayonliri, sana'et rayonigha toqumichiliq we kiyim-kéchek séxliri ornitilghan.

Xewerde, “Qattiq détal esliheliri bilen birla waqitta özgergini namratlarning rohi” dégen kichik téma astida, “Namratlarning tereqqiyatidiki ichki heriketlendürgüch küchni qozghash üchün her üch yildin besh yilghiche her xil terbiyelesh pa'aliyetliri ötküzülidu”, dep körsitilgen.

“Xitay xewer tori” muxbiri tekshürüsh we ziyaritini xulase qilip: “Bu köchüsh jeryanda köchürülgen a'ililerning salahiyiti özgerdi, ishlepchiqirish teshkilati özgerdi” dep yazghan. “Tengritagh tori” ning mexsus “Namratliqtin qutulush arzusini emelge ashurush” mexsus sehipelik teshwiqat xewerliride körsitilishiche, xitay hökümiti2019-yilining axirida “13-Besh yilliq pilan” diki namratliqtin qutuldurush we köchürüsh wezipisini orundighan bolup, Uyghur diyaridiki 40 mingdin artuq a'ile we 160 ming adem mushu xildiki yéngi öylerge köchürülgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.