Zilale memet: “Qelbimizde Uyghurluq söygüsi bolsila yoqap ketmeymiz!”

Amérikidiki dangliq aliy mekteplerdin bolghan nyu-york shitatidiki kornél (Cornell) uniwérsitétida ötküzülgen TEDxCornell yighinida Uyghur qizi zilale memet “Qepeslen'gen qushning nawasi: eslimining isyani” témisidiki nutqini sözlimekte. 2024-Yili 27-aprél.

2024-Yilliq TEDxCornell yighini 4-ayning 27-küni amérikidiki dangliq aliy mekteplerdin bolghan nyu-york shitatidiki kornél (Cornell) uniwérsitétida ötküzüldi. Bu yilliq nutuqqa tallan'ghan mahirlar ichide chimen doppisi we yarishimliq etles könglikini kiyip sehnige chiqqan Uyghur qizi zilale memetmu bar idi. U “Qepeslen'gen qushning nawasi: eslimining isyani” témisidiki nutqini mundaq héssiyatliq tesirlik bayanlar bilen bashlaydu:

“Men alghan her bir nepes, her oyghan'ghan deqiqilerde özümge shuni eskertimenki, bügünki dunyada méning kimlikimning özi bir jinayet. Shundaq, Uyghur bolush jinayet! bu jinayet seweblik men éghir bedel tölidim. Méning ismim zilale memet, men Uyghur. Men kornél uniwérsitétidiki birdinbir Uyghur toluq kurs oqughuchisi. Men Uyghur bolghanliqim üchün, her küni ‛a'ilemdikiler kechkiche yashiyalarmu? etigiche hayat qalarmu‚ dep teshwishlinimen.”

TED Söhbiti amérika we kanadani asas qilghan halda shimaliy amérikidiki we xelq'ara jem'iyettiki bösüsh xaraktérlik yéngi idiyelerni tarqitishqa meydan hazirlighan dangliq munber. Buning kornél uniwérsitétidiki musteqil nusxisi TEDxCornell namida yilda bir nöwet ötküzülüp kélinmekte.

2024-Yilliq yighinda nutuq sözleshke tallan'ghan zilale memet mezkur uniwérsitétning xelq'ara munasiwetler kespide oquwatqan birdin-bir Uyghur oqughuchi hésablinidu. Uning “Qepeslen'gen qushning nawasi: eslimining isyani” témisidiki tesirlik nutqi yéqinqi künlerde herqaysi ijtima'iy taratqularda köplep tarqitilishqa bashlidi.

Zilalening nutqi amérikida yashawatqan öziningmu Uyghur bolush süpiti bilen Uyghur qirghinchiliqining wasitilik qurbani boluwatqanliqini-2018 yili qeshqerdiki bowisidin waqitsiz ayrilip qélishning élip kelgen azabliri we uning yürikide qaldurghan judaliq jarahetlirini échip körsitish bilen bashlinidu. U qeshqerdiki bowisi obul nurning 2022-yili 11-ayda wapat bolghanda xitay hökümiti uning jesitini isimsiz qebre téshi bilenla tolimu qedirsizlerche ikkilik kod arqiliq nomur qoyulghan qebrige kömüwetkenlikini bayan qilghanda köz yashlirini tutalmay qalidu. U “Bowamning qollirining qollirimni tutqandiki illiqliqini, uning qollirining chong-kichiklikini esliyeleyttim. Uning külkisining öyimizning karidorida yangrighanliqi ésimde. Emma u méning uni axirqi qétim körüshüm idi. Uni körmiginimge, axirqi qétim hidlighinimgha, uning awazini axirqi qétim anglighinimgha alte yil boldi” deydu.

Zilale a'ile boyiche bowisining axirqi awazi we yüzinimu körelmigenlikidek qayghuluq aqiwetke uchrishidiki sewebni “Xitay hökümiti Uyghurlargha qiliwatqan qirghinchiliqning netijisi” dégen yekün bilen baghlashta küchlük pakitlargha asaslan'ghan, shundaqla buni logikiliq halda yandash konkrét témilar arqiliq eks ettürüp bergen.

Washin'gtondin ziyaritimizni qobul qilghan zilale özini anglighuchilirimizgha qisqiche tonushturghandin kéyin, yenila chongqur séghinish ichide yenila bowisining özide Uyghurluq rohining yétilishidiki roli heqqide sözlep ketti.

Zilale nutqida anglighuchilarni Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan wetinining güzel tagh deryalirigha, bipayan zémindiki bayliqlargha élip baridu. Shuning bilen birge türk qowmidin bolghan Uyghurlarning xitay millitidin pütünley perqliq bolghan, bay we güzel medeniyetke ige xelq ikenlikini güzel we rawan tilda süpetleydu. U “Sherqiy türkistan tarixtin buyan Uyghurlarning ana makani bolghan. Bu dölet keng tebi'iy bayliqlargha, jümlidin tarim oymanliqidiki sansizlighan néfit zapisi we tügimes paxta étizliqlirigha ige” dégenni chongqur pexirlinish ilkide bayan qilidu. Zilale özining Uyghurluqidin qanchilik pexirlinidighanliqini hayajanda sözlep berdi.

Zilalening nutqidiki muweppeqiyetlik chiqqan muhim nuqtilardin biri hazirqi Uyghurlar üstide dawam qiliwatqan qirghinchiliqning sewebi hemde uning qandaq bashlan'ghanliqidek siyasiy arqa körünüshni ixcham yosunda dunya weziyitige baghlap sherhlesh boldi. U bu heqte söz qilip “Uyghurlarning döliti bolghan sherqiy türkistanni 1949-yili xitay ishghal qiliwalghandin buyan dölet nami ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ gha özgertildi. Shundin buyan Uyghur xelqige mislisiz zulum we assimilyatsiye siyasetliri dawam qilip keldi” dédi. U bu heqte toxtilip “Oxshimighan toqquz dölet bilen chégralinidighan sherqi türkistan xitayni dunyaning bashqa jaylirigha tutashturidighan birdinbir qanal. Shundaq bolghini üchün xitayning neziride sherqiy türkistan her qandaq ehwalda waz kechkili bolmaydighan zémin” dédi.

Buninggha ulapla u xitay hökümitining lagérlar bilen bashlighan irqi qirghinchiliqinimu delil ispatliq, seweb we netijiliri mas kelgen halda yorutup berdi. Shundaqla lagérlardiki rohiy we jismaniy qiynaqlar hemde mejburiy ménge yuyush urunushlirini dane-dane bayanlar bilen janliq ipadilep berdi.

Biz ikki yash chéghida tughulghan wetinidin ayrilghan zilalening wetini heqqidiki eslimisi we Uyghurluq rohining menbesini sorighinimizda u intayin hayajanlan'ghan halda buni a'ilisi, bolupmu anisining terbiyesidin ayrip qarighili bolmaydighanliqini tilgha aldi.

Zilale xitayning irqi qirghinchiliqida barliq bigunah Uyghurlarning Uyghur bolghanliqi üchünla biwasite ziyankeshlikke uchrighanliqidin bashqa özige oxshash amérikida yashawatqan bir ösmürningmu Uyghurlarning béshigha kéliwatqan bu keng kölemlik qirghinchiliqning wasitilik ziyankeshlikige uchrawatqanliqini bayan qildi. Bu bu sözlirige misal qatarida özi bilen teng démetlik rahile ömerni tilgha aldi. 2018-Yili lagérgha élip kétilgen rahile emdila 15 yashqa kirgen bolup u “Eger rahile hayat bolsa manga oxshash 20 yashqa kiridu. U Uyghur bolghanliqi üchünla xitay hökümiti uning bighubar ösmürlükini xazan qildi” dep échinidu. Rahile ömer-2022 yili ashkarilan'ghan “Shinjang saqchi höjjetliri” diki tutqunlarning biri bolup, qeshqerdin lagérgha qamalghan 2888 kishining süretliri ichide umu bar idi.

Zilale shu qatarda dunyaning tedrijiy Uyghur irqi qirghinchiliqini tonup yétishi we xitaygha bésim qilishi bilen xitayning özini aqlashqa kirishkenlikini, 2021-yili, xelq'arada küchlük qarshiliqqa duch kelgen xitayning lagérlarning mewjutluqini étirap qilghan bolsimu, emma ularni térrorluq we ashqunluqqa chétishliq kishilerni terbiyeleydighan “Qayta terbiyelesh merkizi” dep atighanliqini, emma ashkarilan'ghan hökümet höjjetliri Uyghurlarning sewebsiz qolgha élinip, bigunah qamiliwatqanliqini körsitip béridighanliqini sherhlep ötti.

U lagérdiki bigunah tutqunlarning süretliri dunyagha ashkarilan'ghan shu waqitlarda uruq-tughqanliri heqqide xiyalidin qandaq iztirapliq teshwishlerning kechkenlikini süretlep mundaq deydu: “-2022Yili ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ sherqiy türkistandiki qeshqerde töt yil ilgiri qolgha élin'ghan Uyghurlardin 2888 kishining süritini ashkara qildi. Dadam ikkimiz éghir nepesler ichide 2000 parche süretke bir-birlep qarap chiqtuq hemde ularning ichide a'ilimizdikilerdin birer tonush chirayning chiqip qalmasliqi üchün du'a qilduq. Bügün ulardin qanchilik ademni hayat déyeleymiz? bu süret tartilghan ashu waqit yene qanchilik kishiler üchün ularning hayatidiki eng axirqi minutlar bolup qalghandu?”

Zilale axirida Uyghurlar üstidiki bu zulumlarning dawam qilishi heqqide toxtilip “Üch milyon Uyghurning lagérlargha mehkum bolushi mahiyette barche kishilerning süküt qilishidin kélip chiqqan” dégen xulasini otturigha qoyidu hemde ishtirakchilargha mundaq so'al tashlaydu:

“6483 Mil (texminen 10400 kilométir) yiraqliqta bolsimu, addiy bir könglek sizni rahile ömerge ulaydu. Belkim könglikingizning yengliri uning qollirida tikilgendu. Yaki béliqiz abduréhimning barmiqi siz kiyiwalghan ayighingizni tikkendu. Xitaydin import qilin'ghan tawarlarning hemmisi dégüdek Uyghur mejburiy emgekchilirining qéni bilen boyalghan. Ularda tagham, acham, belkim yene rahile ömerningmu qan izi bolushi mumkin. Dunyadiki besh chong kiyim-kéchek markisi Uyghur mejburiy emgiki bilen baghlan'ghan, undaqta uchingizdiki könglekke ‛xitayda ishlen'gen‚ dégen xetler yézilghan bolsa siz bu ishlardin qanchilik yiraqta bolghan bolisiz?”

Zilale bu qétimqi nutqining dawamida Uyghur irqiy qirghinchiliqi we Uyghur mejburiy emgikining dawam qiliwatqinigha shunche yillar bolghan bolsimu xitayning hélihem bu qirghinchiliqini inkar qilishidiki sewebler hemde buning xetiri heqqidimu mexsus toxtalghan.

Zilalening bu qétimqi nutqining bashqa mezmunlirini mezkur témidiki pirogrammimizning ikkinchi bölikide dawamliq anglitimiz.