Nguyễn Duy: "Nhìn từ xa... Tổ Quốc"

Trong bài viết của Hà Sĩ Phu mang tựa đề "Chia tay ý thức hệ", khi nhận định về hiện tình văn học của Việt Nam dưới chế độ cộng sản, nhà trí thức này đã phát biểu rằng, khi nhà văn không thể nhìn thẳng vào thời đại bằng con mắt của riêng mình, thì khó có được tác phẩm tương xứng với thời đại. Họ vừa phải nhìn bằng con mắt của người khác, lại vừa nơm nớp lo không biết trong các cặp mắt kia bên nào là mắt thật, bên nào là mắt giả. Mắt vẫn mở, mồm vẫn lắp bắp, tay vẫn hí hoáy viết đấy nhưng cái đầu bị thôi miên mất rồi. Hà Sĩ Phu nói rằng, chính từ cái môi trường quái đản, nơi mà cái Thiện, cái Mỹ lại mong manh như mây khói như thế, cho nên mới bật ra bút pháp của Nguyễn Huy Thiệp. Một bút pháp đã tả cái khốn nạn, cái lưu manh hết chỗ nói của xã hội bằng một thái độ bình thường như không. Ngoài Nguyễn Huy Thiệp, một số người cầm bút khác cũng đã viết ra những câu chữ như máu rỏ trên giấy để mô tả tình trạng tụt hậu về mọi mặt của xã hội Việt Nam. Dương Thu Hương chẳng hạn. Nhà văn nữ này nói thẳng thừng rằng, chính giới lãnh đạo đảng và nhà nước cộng sản là nguồn gốc của mọi sa đọa hiện nay. Cả hai người, Nguyễn Huy Thiệp và Dương Thu Hương đều nổi tiếng là nói thẳng, nói thật. Thậm chí có nhiều lúc quá phũ phàng. Một người cầm bút khác cũng lột trần những nhếch nhác, tồi tệ của xã hội chủ nghĩa, dù chua chát, vẫn chứa đựng nỗi xót thương, u hoài. Đó là Nguyễn Duy. Nhà phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc gọi Nguyễn Duy là một Nguyễn Huy Thiệp trong lãnh vực thi ca. Nguyễn Duy làm thơ từ những ngày đầu của thập niên 1970. Lúc đó, cuộc chiến tại Việt Nam đang ở giai đoạn khốc liệt. Nguyễn Duy đã có thơ đăng trên nhiều tờ báo ngoài Bắc và từng đoạt giải nhất cuộc thi thơ của báo Văn Nghệ tại Hà Nội năm 1972. Nhưng phải nói rằng, chỉ từ đầu thập niên 1980 trở đi, ông mới hình thành một phong cách riêng. Nhà phê bình Nguyễn Hưng Quốc nhận xét rằng, phong cách thơ của Nguyễn Duy độc đáo, hừng hực, dữ dội. Nhiều bài thơ của Nguyễn Duy bị cấm phổ biến vì đã chạm nọc giới lãnh đạo của đảng, mặc dù thơ ông chỉ phản ảnh tình trạng tụt hậu thê thảm về mọi mặt của xã hội và con người Việt Nam trong cộng sản. Điển hình là bài "Nhìn Từ Xa ....Tổ quốc" đăng trên tạp chí Sông Hương số 37, xuất bản tháng Tư năm 1989. Bài thơ nói lên sự bất mãn và phản kháng cùng cực của Nguyễn Duy đối với những bát nháo, nhố nhăng của giới lãnh đạo đảng. Một đoạn trong bài thơ, Nguyễn Duy viết: Xứ sở kỷ cương sao thật lắm thứ vua vua mánh, vua lừa, vua chôm, vua chỉa vua không ngai, vua choai choai, vua nhỏ Lãnh chúa sứ quân san sát vùng cát cứ lúc nhúc cường hào đầu trâu mặt ngựa Luật pháp như đùa, như có, như không Một người đi chật cả con đường. Trên tờ Nhân Dân số ra ngày 11 tháng Chín 1989, một nhà khảo cứu kỳ cựu là Mai Quốc Liên đã đứng trên quan điểm bảo thủ để kết tội Nguyễn Duy là "thóa mạ tổ quốc, là chửi bới hung hăng đến nỗi nói về cuộc chiến đấu chống Mỹ bằng những lời lẽ mỉa mai, cay độc". Thật ra, Nguyễn Duy không hề thóa mạ tổ quốc. Nguyễn Duy chỉ thóa mạ những kẻ được đảng phong làm anh hùng, những lãnh tụ được đảng đánh bóng, đặt lên bàn thờ mà thực chất chỉ là phường hại dân, hại nước. Một đoạn thơ sau đây trong bài "Nhìn Từ Xa ...Tổ Quốc " cho thấy, dã có lúc, Nguyễn Duy thoát khỏi vòng kim cô của đảng và nhìn thần tượng mà đảng tô vẽ chẳng qua chỉ gây mùi thum thủm thoát ra từ cặn bã. Có một thời ta mê hát đồng ca chân thành và say đắm ta là ta mà ta vẫn mê ta Vâng, đã có một thời hùng vĩ lắm hùng vĩ đau thương hùng vĩ máu xương mắt người chết trừng trừng không chịu nhắm Vâng, một thời không thể nào phủ nhận tất cả trôi xuôi, cấm lội ngược dòng Thần tượng giả xèo xèo phi hành mỡ ợ lên thum thủm cả tim gan. Trong vài viết của Nguyễn Hưng Quốc tựa đề là "Phong trào đổi mới văn học tại Việt Nam: từ phản tỉnh đến phản kháng", nhà phê bình văn học này nhận định rằng, trong bài "Nhìn Từ Xa ... Tổ Quốc" của Nguyễn Duy, hình ảnh tổ quốc lúc nào cũng chập chờn, não nề biết mấy. Lúc thì như cái "bóng máu bầm đen sóng soài nền nhà", lúc thì như "vết bầm đen còng còng dấu hỏi", lúc thì như "vết bầm đen quều quào giơ tay", lúc thì như "vết bầm đen đấm ngực". Tóm lại, hình ảnh tổ quốc chỉ là một vết bầm đen của máu đọng. Nguyễn Duy thóa mạ những lời lẽ tự hào huênh hoang về tính chất ưu việt không có của chủ nghĩa xã hội. Nguyễn Duy thóa mạ những mưu toan ngụy biện đòi đổi mới cơ chế, đòi đổi mới tư duy để né tránh một sự đổi mới cần thiết và bức bách nhất là đổi mới chế độ. Nguyễn Duy thóa mạ cái nền văn học minh họa đầy rẫy ở Việt Nam dưới chế độ cộng sản mà Dương Thu Hương gọi là văn học của "bọn công chức thuộc địa", và Hoàng Ngọc Hiến gọi là "nền văn học phải đạo". Chả lẽ bây giờ bốc thang chửi bới thầy chửi bới nhe giàn nanh cơ hội Chả lẽ bốc thang cỏ khô nhai lại lạy ông cơ chế lậy bà tư duy xin đừng hót những lời chim chóc mãi Đừng lớn lối khi dân lành ốm đói vẫn còng làm cho thẳng lưng ăn Đổi mới thật không hay giả vờ đổi mới máu nhiễm trùng ta có thể thay chăng Thật đáng sợ ai không có ai thương càng đáng sợ ai không còn ai ghét Ngày càng hiếm hoi hai câu thơ tuẩn tiết ta là gì ta cần thiết cho ai. Nguyễn Duy đã đau đớn đến tận cùng khi ví von tổ quốc lâm bệnh như máu bị nhiễm trùng mà không biết có thể thay máu được không. Dù ông không còn tin vào đảng cộng sản như thủa nhìn đời bằng đôi mắt trẻ dại, ông vẫn tin vào con người, và tin vào ngày mai của tổ quốc. Ông kêu gọi những người tốt hãy tìm đến với nhau. Có thể ta không còn tin ai đó có thể không ai tin ta nữa dù có sao vẫn tin ở con người Dù có sao đừng khoanh tay khủng khiếp thay ngoảnh mặt bó gối Cái tốt nhiều hơn sao cái xấu mạnh hơn những người tốt đang cần liên hiệp lại. Dù có sao tổ quốc vẫn ở trong lòng Mạch tâm linh trong sạch vô ngần còn thơ còn dân ta la dân vậy thì ta tồn tại Dù có sao đừng thở dài còn da lông mọc còn chồi nảy cây.