Nữ nghệ sĩ tiền phong Phùng Há (phần 2)

Soạn giả Nguyễn Phương

Giới thiệu tiểu sử một nghệ sĩ tài danh có hơn tám mươi năm tuổi nghề là một điều không đơn giản. Lần phát thanh trước, Nguyễn Phương đã giới thiệu tiểu sử, gia đình và buỗi đầu khởi nghiệp của nữ nghệ sĩ tiền phong Phùng Há. Hôm nay, Nguyễn Phương xin giới thiệu: trên chặng đường dài 80 năm, nghệ sĩ tiền phong Phùng Há đã cộng tác với những đoàn hát nào.

• Bấm vào đây để nghe tiết mục này
• Download story audio

Cô Bảy Phùng Há năm 30 tuổi. Photo courtesy of Cailuongvietnam.com

Hỏi: Thưa bác, xin lỗi bác, bác cho cháu hỏi: tại sao khi giới thiệu nghệ sĩ tài danh Phùng Há, bác lại khởi đầu bằng cách kể những đoàn hát nào mà bà Phùng Há đã cộng tác?

Ðáp: Cô Hiếu vừa hỏi một câu rất hay, Thưa quí thính giả, khi tôi kể tên những gánh hát mà cô Bảy Phùng Há từng cộng tác tức là tôi đã lược thuật lại một phần cái quá trình hình thành và phát triễn của nghệ thuật sân khấu cải lương, một nghệ thuật sân khấu độc đáo của dân tộc Việt Nam.

Cô Bảy Phùng Há là người phụ nữ Việt Nam sống gần 100 tuổi mà đã cống hiến tám mươi năm của cuộc đời mình để góp phần xây dựng một nền nghệ thuật sân khấu cải lương, cô Bảy Phùng Há đã đào tạo được hàng trăm nghệ sĩ tài danh trong ba thế hệ nghệ sĩ.

Cô Phùng Há được người trong giới khen tặng là một bực minh sư, một cây đại thọ của cải lương, được phong là Nghệ sĩ Nhân dân, cô Bảy nhận được những huy chương, những bội tinh của vua Bảo đại, của quan toàn quyền Pháp ở đông Dương, của vua Miên, vua Lào, vua Thái Lan, của đại sứ Trung Hoa Dân Quốc ở Việt Nam, của chánh phủ Việt Nam Cộng Hòa và của chánh phủ Việt Nam sau nầy.

Cô Phùng Há đã được tặng nhiều bằng khen, bằng tưởng niệm, huy hiệu danh dự của các nước mà cô có dịp đến biểu diễn tài nghệ như ở Pháp, Anh, Tây Ban Nha, Bồ đào Nha, Maroc, Sénégal, Thụy Diển, Thụy Sĩ, Thái Lan và Liên Xô cũ.

Mời bạn tham gia mục Cổ Nhạc do Soạn giả Nguyễn Phương phụ trách. Mọi email xin gửi về Vietweb@rfa.org

Cô Phùng Há cũng là người phụ nữ Việt Nam duy nhứt, không phải là người có quyền thế hay có gia tài sự nghiệp của cha mẹ để lại, nhưng cô đã thực hiện được nhiều việc từ thiện giúp cho rất nhiều nghệ sĩ nghèo yếu neo đơn và đồng bào nạn nhân thiên tai bão lụt. Cô đã vận động quyên tiền, tổ chức hát Hội để có ngân qủy xây dựng chùa Nghệ sĩ tức là chùa Nhựt Quang, xây một nghĩa trang nghệ sĩ ở kế bên chùa.

Xin mời quí thính giả nghe nghệ sĩ Kim Cương nói với bà Phụng Há khi bà lo xây dựng nghĩa trang nghệ sĩ.

Trong nghĩa trang đó hiện đang chôn cất hơn 400 ngôi mộ nghệ sĩ cải lương và giữ trong chùa 380 hũ hài cốt nghệ sĩ trong nước và ở hải ngoại đem về, như là hũ hài cốt của danh ca Hữu Phước, danh tài Hùng Cường, của nghệ sĩ Tư Ut, người đã chết ở thành phố Nam Vang, những nghệ sĩ miền Bắc di cư 54 như Túy định, Phúc Lai……

Nghĩa trang nghệ sĩ cải lương

Hỏi: Thưa bác, theo cháu nghĩ thì có lẽ nghĩa trang nghệ sĩ cải lương ở Việt Nam là cái nghĩa trang duy nhứt ở trên thế giới, có một đặc điểm nổi bậc là nơi đó chỉ có những phần mộ của những nghệ sĩ cải lương, không có những người ngành nghề khác được chôn chung. Phải vậy không bác ?

Ðáp: Tôi nghĩ là ở Pháp, ở Hoa Kỳ, ở Canada, và nhiều nơi khác trên thế giới, nghĩa trang là nơi an táng những người đã khuất, thân nhân của người chết có đủ tiền nong để lo việc mai táng thì ai cũng có thể có một mộ phần trong nghĩa trang đó. Riêng giới nghệ sĩ cải lương ở Việt Nam, khi về già thì đa số đều nghèo khổ, khó mà có tiền mua được một miếng đất nhỏ để gởi nắm xương tàn.

Cô Phùng Há là người hơn tám mươi năm theo nghề hát, cô hiểu cái nổi khổ tâm đó nên cô lo trước giúp cho những người nghệ sĩ nghèo yếu neo đơn. Thêm nữa khi sống thì nghệ sĩ sống quây quần bên nhau, ăn quán ngủ đình, vầy đoàn hiệp lũ thì khi mất, ở chung một nghĩa trang thì cũng thật là ấm cúng.

Khi tôi về thăm quê hương, tôi có vô chùa và nghĩa trang nghệ sĩ, quây phim, chụp ảnh, tôi nghĩ là bất cứ ai muốn tra cứu về một nghệ sĩ nào đó đã được chôn cất tại nghĩa trang nầy, có thể vào chùa và văn phòng nghĩa trang, xem các sổ sách. Trong đó có ghi nơi sanh, ngày sanh, nơi mất và ngày mất, khi sinh tiền người nghệ sĩ đó hát ở đoàn hát nào chót hết và số phone cùng địa chỉ của gia đình của thân nhân của cố nghệ sĩ đó để mình có thể liên lạc, tiện cho việc tra cứu của mình.

Về việc cứu trợ đồng bào bị thiên tai bão lụt ở miền Trung, miền Tây, đồng Tháp Mười thì cô Bảy đã dành tất cả những số tiền, thuốc men và hiện vật mà những người ái mộ cô ở trong nước và ở nước ngoài đã gởi tặng cô để làm quỷ đi cứu trợ, đồng thời cô Bảy đứng ra hô hào các nhà giàu, các thương gia, các nghệ sĩ có lòng từ thiện, quyên tiền, giúp gạo và thuốc men, cô Bảy cùng các nghệ sĩ đến tận nơi bị thiên tai bão lụt để mà trực tiếp giúp cho đồng bào nạn nhân.

Tôi biết được có hơn 20 chuyến đi cứu trợ của cô Bảy và các nghệ sĩ qua các hình ảnh và các bài báo cắt ra, lưu giữ trong Chùa Nhựt Quang trong vòng 10 năm qua nghĩa là từ khi bà được trên 80 tuổi.

Cô Bảy Phùng Há vận động quyên góp, quyên tiền lập ra Nhà Dưỡng Lão nghệ sĩ, tổ chức hát Hội quyên góp hàng tháng, đồng thời vận động đóng góp hàng tháng của các nghệ sĩ có thu nhập cao và những nhà hàng tâm hàng sản để có tiền nuôi dưỡng thuốc men lo cho các nghệ sĩ không gia đình, không vợ con và già yếu đó.

Trước đó thì bà đã giúp nhiều lần cho các nghệ sĩ đau yếu hay bị nạn trên đường lưu diễn. Xin mời quí thính giả nghe tiếng nói của nghệ sĩ nhân dân Thành Tôn nói về cô Bảy Phùng Há lúc nghệ sĩ Thành Tôn còn sinh tiền. Minh họa một câu nói của cố nghệ sĩ Thành Tôn.

Những đoàn hát từng cộng tác

Hỏi: Dạ, vậy thì xin bác giới thiệu những đoàn hát mà bà Phùng Há đã từng cộng tác.

Ðáp: Thưa quí thính giả, Nguyễn Phương xin giới thiệu những đoàn hát mà cô Bảy Phùng Há đã từng cộng tác.

Thời kỳ 1.- từ năm 1924, khi cô Phùng Há mới bắt đầu đi hát tới năm 1945. - Thời kỳ 2- từ năm 1946 đến năm 1954, - Thời kỳ 3.- Từ năm 1955 đến năm 1975. - Thời kỳ 4.- Từ năm 1976 đến năm 2001. - Thời kỳ thứ nhứt: từ năm 1924 đến năm 1945.

Năm 1917, ở tỉnh Mỹ Tho đã có gánh hát cải lương đầu tiên của thầy Năm Tú thành lập tại tỉnh. Sau đó, năm 1920 mới có gánh hát Nam đồng Ban của ông Bầu gánh hát tên là Hai Cu, cũng là người quê ở Mỹ Tho. Con trai của ông Hai: kép chánh tên là Hai Giỏi, chồng cô nữ nghệ sĩ tài danh Năm Phỉ. Cô Năm Phỉ lớn hơn cô Phùng Há 4 tuổi.

Khi kép Hai giỏi chết vì bạo bệnh, cô Năm Phỉ mất người chồng và cũng là người bạn diễn ăn ý nhứt của cô nên cô buồn mà bỏ đi nơi khác. Ông bầu Hai vì nhớ con là kép Hai Giỏi nên năm 1924 ông lập gánh hát Tái đồng Ban, ông đã vô lò gạch, mời cô Phùng Há gia nhập gánh hát của ông, lúc đó cô Phùng Há mới 13 tuổi nhưng cô có giọng hát trong trẻo, ông Bầu Hai đã ký contrat, mời cô Phùng Há hát thay cho cô đào chánh Năm Phỉ. Gánh hát Tái đồng Ban khi mới thành lập, tập tuồng ở đình điều Hòa, quân Châu Thành tỉnh Mỹ Tho.

Nhà Dưỡng Lão Nghệ Sĩ.

- Năm 1926 - Phùng Há, Năm Châu, Tư Chơi, Ba Du gia nhập gánh hát Trần đắc của ông Bầu Trần đắc Nghĩa. - Năm 1929 đến năm 1934 ( 18 tuổi), - cô Phùng Há làm bầu gánh hát Huỳnh Kỳ. - Năm 1934 đến năm 1935 - cùng với Năm Châu gia nhập lại gánh hát Trần đắc. - Năm 1935 - 1936 - nhập chung với Phước Cương (đào chánh là Năm Phỉ), lập gánh hát Phi Phụng, - Năm 1936 - Lập gánh hát Phụng Hảo tại Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh. - Năm 1939 - gánh hát Phụng Hảo rã. - Năm 1940 - Lập gánh Phụng Hảo 2 - Năm 1945 - gánh Phụng Hảo 2 rã.

Trong thời kỳ đầu từ 1924 đến 1928, chúng ta thấy rõ là cô Phùng Há chỉ đi hát với tư cách làm làm công, làm diễn viên lãnh lương từng xuất hát do ông bầu gánh hát trả.

Trong bốn năm nầy cô Phùng Há hát các tuồng xã hội như Khúc Oan Vô Lượng, Lở Tay Trót đã Nhúng Chàm, đời Cô Lựu, tuồng dã sử Giọt Máu Chung Tình, tuồng Tàu, Anh Hùng Náo Tam Môn Nhai, Thôi Tử Thí Tề Quân, Phụng Nghi đình…

Từ 1929 trở về sau, cô Bảy vừa là đào chánh vừa là bầu gánh, tự mình chăm lo phần nghệ thuật trình diễn của toàn đoàn. Từ vai trò bầu gánh và là đào chánh, cô Bảy Phùng Há không lệ thuộc vào sự phân bố vai tuồng của chủ gánh hát hay của thầy tuồng mà chính là ông thầy tuồng phải đo ni đóng giày, nghĩa là tùy theo phong cách diễn xuất hay nhứt của cô Phùng Há để mà viết tuồng đúng theo sở trường của cô.

Phụng Hảo, cô gái lai Tàu nên ngay trong tiềm thức, cô Phùng Há vẫn thích hát những vở hát có cốt truyện Tàu, có lối ca như ca Quảng và có lối múa bộ, có trống có mõ, đồng lố như các dàn nhạc Quảng. Gánh hát mang tên Phụng Hảo là gánh hát chuyên hát tuồng Tàu như Phụng Nghi Dình, Mạnh Lệ Quân thoát hài, Xử án Bàng Quí Phi…

Hồi đó, người ta gọi là gánh hát, ghe hát vì đường bộ ít mở mang, xe camion cũng ít có nên đoàn hát phải di chuyễn bằng ghe chài trên sông rạch để đi từ Saigon xuống tỉnh Mỹ Tho và các tỉnh miền Hậu Giang như Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Trà Vinh…

Bạch công tử Lê Công Phước tục gọi là cậu Hai Phước Georges , bầu gánh hát Huỳnh Kỳ, chồng của cô Phùng Há, đã sắm bốn chiếc ghe chài lớn, ba chiếc để chở diễn viên, dàn cảnh và công nhân. Một chiếc ghe chài lớn khác được trang trí sang trọng như một cái villa di động để riêng cho Bạch Công Tử và cô Phùng Há ở. Tàu sà lúp kéo các ghe chài đi, không phải do trạo phu chèo chống.

Thưa quý thính giả, vì giờ phát thanh có hạn, Nguyễn Phương xin phép dừng nơi đây và sẽ tiếp tục giới thiệu về nữ Nghệ sĩ Phùng Há vào các kỳ sau.

Theo dòng câu chuyện:

- Nữ nghệ sĩ tiền phong Phùng Há (phần 1)