ក្រុមជំនុំទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរបានធ្វើការកត់សម្គាល់អំពីរដូវធ្វើស្រែថា កាលណាដល់ពេលចាប់ផ្តើមមានភ្លៀវធ្លាក់ ក្រុមអ្នកស្រែចម្ការខ្មែរតែងប្រារព្ធធ្វើពិធីសែនព្រះភូមិជារៀងរាល់ឆ្នាំ។ គេតែងធ្វើច្រមពីដើមឫស្សីប្រវែងប្រមាណចាប់ពីមួយម៉ែត្រឡើងទៅ ដែលគេពុះច្រៀកហើយក្រងម្ខាងមានរាងដូចផ្កាត្រកួនសម្រាប់ដាក់បាយនំចំណី និងម្ខាងទៀតដោតជាប់ទៅនឹងដីស្រែ សុំឲ្យស្រែស្រូវរបស់គេបានផលល្អប្រសើរ។
ពិធីជាប្រពៃណីមួយនេះហាក់ធ្លាក់ត្រូវចំពេលពិធីផ្លូវការមួយ គឺពិធីបុណ្យច្រត់ព្រះនង្គ័ល ហើយដែលពិធីមូយនេះក៏ត្រូវក្រុមអ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនាខ្លះបានឲ្យដឹងថា កើតមានឡើងតាំងពីសម័យមុនព្រះពុទ្ធសមណគោត្តមទៅទៀត។ អ្នកបា្រជ្ញទាំងនោះអាងហេតុផលតាមប្រវត្តិព្រះពុទ្ធ កាលព្រះអង្គនៅជារាជកុមារនៅឡើយថា បានត្រូវស្រីស្នំអ្នកបម្រើក្នុងវាំងទុកចោលនៅក្រោមដើមព្រីង ទោះបីព្រះអាទិត្យជ្រេក៏ដោយ ក៏ម្លប់ព្រីងនៅតាមផ្តល់ស្រមោលម្លប់ថ្វាយព្រះអង្គពុំបណ្តាលឲ្យមានកម្ដៅជះចាំងលើព្រះអង្គឡើយ។ នៅថ្ងៃនោះឯង គឺជាថ្ងៃដែលព្រះបិតាព្រះអង្គ គឺព្រះបាទ សិរីសុទ្ធោទនៈ កំពុងប្រារព្ធពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័ល។
ពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័លនេះទៀត ក៏គេបានឃើញក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ខ្មែរ ដែលព្រះបាទព្រះជនក ទ្រង់ច្រត់ព្រះនង្គ័លមាស ហើយរើសបានទារិកាម្នាក់ចេញពីអាចម៍បំណះភ្ជួរនោះ ដែលត្រូវគេប្រសិទ្ធនាមថា សីតា ដែលក្រោយមកបានជាព្រះមហេសីរបស់ព្រះរាមនោះផងដែរ។
អ្នកពុទ្ធនិយមបានឲ្យដឹងរឿងដទៃមួយទៀតថា ពិធីនេះបានកើតមានឡើងតាំងពីសម័យព្រះពុទ្ធ ក្នុងរឿងចងកម្មចងពៀរគ្នាមួយ រវាងភរិយាដើមនិងភរិយាចុងរបស់ក្ដុម្ពី អ្នកមានស្តុកស្តម្ភម្នាក់ ដែលថានាងទាំងពីរចងកម្មពៀរវេរាគ្នារហូតដល់មានការសម្របសម្រួលពីព្រះពុទ្ធអង្គចែកការងារគ្នា ដោយឲ្យម្នាក់ ដែលកើតជាយក្ខិនី ធ្វើជាអ្នកនាំសារអំពីព័ត៌មានទាក់ទងនឹងធម្មជាតិ ដូចជាពេលវេលា និងចំនួនភ្លៀង ឬរោគាបៀតបៀនផលដំណាំប្រចាំឆ្នាំជាដើម។ ឯម្នាក់ទៀតជាមនុស្ស ជាអ្នកធ្វើកសិកម្មចិញ្ចឹមយក្ខិនី ដោយសែនព្រេនសក្ការៈផ្សេងៗ មានដំឡូង ដូង ត្នោត ចេក នំ ចំណី ជាដើម។
ពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័លនេះ តែងប្រារព្ធធ្វើពេញផ្លូវការនៅថ្ងៃ ៤ រោច ខែពិសាខ ជារៀងរាល់ឆ្នាំ។ តាមពិតនោះ ពិធីនេះបានត្រូវក្រុមបារគូរាជវាំងប្រារព្ធឡើងតាំងពីថ្ងៃ ១ រោច មកម្ល៉េះ។ ទោះបីយ៉ាងណាក្តី ពុំមានសេចក្តីពន្យល់ច្បាស់លាស់ ថាហេតុអ្វីបានជាបូរាណាចារ្យ ជ្រើសរើសយកថ្ងៃ ៤ រោច ខែពិសាខ នោះ ជាពិធីផ្លូវការឡើយ។
លោក ជុច ភឿន រដ្ឋលេខាធិការក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ បានផ្តល់ហេតុផលថា ប្រជារាស្រ្តខ្មែរមានចំនួនច្រើនលើសលប់ជាអ្នកប្រកបរបរកសិកម្មចិញ្ចឹមជីវិត។ ពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័លនេះ គឺជាសញ្ញាឯកភាពមួយ ដែលព្រះមហាក្សត្រជាព្រះប្រមុខ ទ្រង់ស្តេចផ្តល់សញ្ញាចំពោះពលរដ្ឋរបស់ព្រះអង្គថា ពេលវេលាបានមកដល់ហើយ ដោយទ្រង់បំពេញរាជពិធីនេះដោយព្រះអង្គឯង ឬក៏ចាត់រាជតំណាងឲ្យធ្វើជាស្តេចមាឃ និងភរិយាឈ្មោះ "មេហួ" បំពេញរាជកិច្ចនេះ ជំនួសព្រះអង្គ ដោយមានទំនាយផ្សេងៗប្រចាំឆ្នាំផង។
លោក ជុច ភឿន បានមានប្រសាសន៍ដូច្នេះ ៖ «រាជពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័លហ្នឹង គឺប្រាប់ប្រជាជនថារដូវធ្វើស្រែមកដល់ហើយ ដូច្នេះដូចជាពិធីបើកផ្លូវមួយឲ្យប្រជាជនដឹងអ៊ីចឹងឯង។ ក្នុងពេលដែលច្រត់ព្រះនង្គ័លហ្នឹង គេតែងតែលែងគោឧសភរាជឲ្យទៅស៊ីរបស់របរអីដែលវាពេញចិត្តហ្នឹង ជាប្រផ្នូលមួយដែរថា បើគោហ្នឹងស៊ីចំអីទៅ ភោគផលហ្នឹងបានទៅតាមគោវាស៊ីហ្នឹងទៅ។ ហើយក្នុងពិធីមួយទៀត នៅពេលយប់ហ្នឹងគេតែងអុជទៀន នៅព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ដូចថាមាន ២៣ខេត្តក្រុង អ៊ីចឹងកន្លែងណាដែលធ្វើស្រែ គេបូលទៀន ហើយការបូលទៀនហ្នឹង គ្រាន់តែជានិមិត្តរូបមួយទេ។ ឧទាហរណ៍ដូចថាទៀនវាស្រក់កន្លែងខេត្តណាច្រើន ខេត្តណាទៀនធ្លាក់តិច ជាប្រផ្នូលទឹកភ្លៀងទៅតាមតំណក់ទៀនដែលស្រក់ហ្នឹង»។
សូមរំឭកថា ស្តេចមាឃ គឺជាស្តេចដែលត្រូវបានសន្មតឲ្យមានឡើងនៅក្នុងខែមាឃ ជាខែប្រារព្ធពិធីទទួលផលកសិកម្ម។ រីឯភរិយាស្តេចមាឃ ដែលហៅតាមពាក្យថៃ ថា "មេហួ" នោះ គឺមានន័យថា "មេលើត្បូង ឬលើក្បាល" ដែលមានសេចក្តីពន្យល់ល្អិតល្អន់ ត្រូវលើកអធិប្បាយក្នុងអត្ថបទដាច់ដោយឡែកផ្សេងមូយទៀត។
ចំណែកឯលោកបណ្ឌិត អាំង ជូលាន សាស្រ្តាចារ្យផ្នែកមនុស្សវិទ្យា នៃមហាវិទ្យាល័យបូរាណវិទ្យា ក្នុងសកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទវិចិត្រសិល្បៈប្រទេសកម្ពុជា បានមានប្រសាសន៍ថា ពិធីនេះត្រូវបានរាស្រ្តខ្មែរនៅតាមភូមិផ្សេងៗ ប្រារព្ធឡើងយូរយារមកហើយ។
លោកបានឲ្យដឹងតាមឧទាហរណ៍ជាប្រពៃណីរបស់ភូមិសម្បូរប្រាសាទព្រៃគប់ នៃខែត្រកំពង់ធំ ដែលតែងបានប្រារព្ធឡើងជារៀងរាល់ឆ្នាំ។ លោកឲ្យដឹងថា ថ្វីបើអ្នកភូមិហៅពិធីនេះ ថាជាពិធីច្រត់នង្គ័លពិតមែន ប៉ុន្តែគេពុំឃើញមាននង្គ័លទេ។ លោកសាស្រ្តាចារ្យ អាំង ជូលាន អោយដឹងថា អ្នកភូមិបានប្រារព្ធពិធីនេះបន់ស្រន់សុំទឹកភ្លៀង និងសុំឲ្យបានចៀសផុតពីអន្តរាយទាំងពួង។
លោក អាំង ជូលាន មានប្រសាសន៍ដូច្នេះថា ៖ «អ្នកតានៅភូមិមានពីរ អ្នកតាដែលធំបង្អស់នោះនៅមុខប្រាសាទ ហើយអ្នកតាមួយដែលជាប់នឹងអ្នកតាធំ ជាអ្នកយាមទ្វារឲ្យអ្នកតាប្រាសាទហ្នឹង នៅឆ្ងាយពីទីហ្នឹង។ អ្នកស្រុកទាំងអស់គ្នាមកជួបជុំគ្នានៅអ្នកតាទ្វារនេះ គាត់មានរបស់របរអី មានព្រលឹងស្រូវ មានស្អីៗ វែងឆ្ងាយណាស់ ហើយដើរកាត់ស្រែហ្នឹងទៅរហូតដល់កន្លែងប្រាសាទនោះវិញ ប្រហែល១គីឡូកន្លះ។ ដើរទៅដល់ហ្នឹងគ្នាគាត់បួនប្រាំនាក់ ក្នុងហ្នឹងមាន ២នាក់ដែលមានតំណែង... រួចទៅមានចាស់ៗ ឯទៀតៗពីរបីនាក់ទៅ។ ហើយគេនាំគ្នាយកឥដ្ឋប្រាសាទហ្នឹងម្នាក់មួយកូនដុំៗ មកដុតលើថ្មហ្នឹង របស់ហ្នឹងគេហៅថារំអិលថ្ម។ អ្នក៥-៦នាក់អម្បាញ់មិញហ្នឹង គេយកស្លឹកឈើផ្ដិតរំអិលថ្ម ដែលបានមកហ្នឹងយកទៅផ្ដិតលើចិញ្ចើមក្មេងមុន ដើម្បីឲ្យលោកតាហ្នឹងទទួលស្គាល់ថា នេះហើយជាកូនភូមិកូនស្រុក ហើយបញ្ចៀសកុំឲ្យមានគ្រោះថ្នាក់ មានរន្ទះអី គេខ្លាចជាងគេរន្ទះ។ ប៉ុន្តែក្រោយពីហ្នឹងទៅ ក៏ចាស់ៗ ជាម្ដាយ ឪពុក ជីដូនអី គាត់ចងដៃឲ្យក្មេងហ្នឹងទៅទៀត។ ខ្ញុំសួរគាត់ថា ម៉េចចាំបាច់តែផ្ដិតឲ្យក្មេង? គេឆ្លើយថា ចាស់ៗហ្នឹងទៅលោកតារាល់ឆ្នាំហើយ លោកតាស្គាល់។ ពេលដែលបន់ស្រន់គេសុំឲ្យមានភ្លៀងជោកជាំគ្រប់គ្រាន់ ហើយកុំឲ្យមានព្យុះបក់បោករលំដើមឈើអីៗ ហើយកុំឲ្យមានរន្ទះបាញ់»។
ចំណែកអតីតអ្នកតំណាងរាស្រ្ត អោក សឿម នៃខែត្រឧត្តរមានជ័យ ជាតំបន់ចាស់បូរាណមួយ នៃប្រទេសកម្ពុជានោះ បានឲ្យដឹងតាមការនិទានរបស់ឪពុកលោក ដែលបានទទួលមរណភាព កាលពីដប់ឆ្នាំមុននេះ ក្នុងជន្មាយុ ៩៦ឆ្នាំនោះ ឲ្យដឹងថា ជាធម្មតានៃការប្រកបរបរកសិកម្មក្នុងគ្រួសារ ឪពុកលោកតែងទុកផែនដីដូចជាព្រះ និងតែងពិគ្រោះនឹងធម្មជាតិជានិច្ច មុនផ្តើមការដាំដុះផ្សេងៗ។
លោក អោក សឿម បានឲ្យដឹងដូច្នេះ ៖ «ទំនៀមទម្លាប់ខាងឧត្ដរមានជ័យ ជាស្រុកកំណើតរបស់ខ្ញុំហ្នឹង គឺបុណ្យខែចេត្រចូលឆ្នាំរួច គេធ្វើបុណ្យមួយគេហៅថា ត្រាស់ចេត្រ ហើយបើមិនទាន់ត្រាស់ទេ គេមិនទាន់ចាប់ធ្វើការទេ គឺបុណ្យបញ្ចប់ចុងក្រោយបំផុតឆ្លងចេត្រ ឬត្រាស់ចេត្រ។ ចប់ពីហ្នឹងហើយផ្ដើមខែពិសាខ ដែលត្រូវធ្វើការងារស្រែចម្ការសម្រាប់អ្នកស្រុកហ្នឹង ក្នុងពេលហ្នឹងឯងគេតែងហៅថា ផ្ដើមធ្វើស្រែយកថ្ងៃ។ គេមានរៀបចំបាយសម្ល ម្ហូបអាហារចំណីចំណុក ចេកអំបុកអីតាមទំនៀមទម្លាប់ទៅ មានស្លាធម៌ បាយសី រៀបចំជារានទេព្ដានៅជ្រុងស្រែណាមួយទៅ ហើយគេសែនប្រកូកប្រកាស មាននាងគង្ហីង ព្រះធរណី សុំធ្វើស្រែឲ្យបានផលល្អរួចហូរហែទៅ ក៏បានគេចាប់ភ្ជួរតែ ៣គន្លងទេ ឬក៏បីជុំ ហើយភ្ជួរហ្នឹងទៀត ក៏ភ្ជួរដូចថាភ្ជួរកណ្ដាលមួយជុំអ៊ីចឹងទៅ ពីរជុំបីជុំប៉ុណ្ណឹងគេដាក់ទៅ គេមិនទាន់ធ្វើស្រែទេ គេហៅភ្ជួរយកថ្ងៃ។ ហ្នឹងជាពិធីសុំបួងសួងនាងគង្ហីងព្រះធរណីហើយ តាមទំនៀមទម្លាប់។ លុះដល់ពេលស្ទូងក៏សុំឧបកិច្ចដូចគ្នាអ៊ីចឹង ធ្វើពិធីសុំនាងគង្ហីងព្រះធរណីឲ្យបានភោគផលល្អ»។
ក្នុងន័យស្រដៀងគ្នានេះ សពលោកសាស្រ្តាចារ្យ កេង វ៉ាន់សាក់ ដែលអ្នកចេះដឹងខ្មែរភាគច្រើន បានចាត់លោកថាជាអ្នកប្រាជ្ញអក្សរសាស្រ្តខ្មែរដ៏ល្បីល្បាញមួយរូប ធ្លាប់បានមានប្រសាសន៍ថា ពិធីច្រត់នង្គ័លនេះ គឺជាពិធីដែលអ្នកស្រុកខ្មែរជាទូទៅតែងប្រារព្ធជាការសុំខមាទោស និងការប្តេជ្ញាចំពោះព្រះនាងគង្ហីងព្រះធរណី ដែលខ្មែរចាត់ទុកជាព្រះ និងជាគ្រូធំមួយនៃគ្រូខ្មែរទាំងប្រាំ គឺ មេ បា ព្រះ តា និង ចៅ ជាទីសក្ការៈរបស់ជនជាតិខ្មែរនោះ។
លោកស្រាស្រ្ដាចារ្យ កេង វ៉ាន់សាក់ មានប្រសាសន៍ថា ៖ «ឃើញសឹងតែគ្រប់ទីកន្លែងទាំងអស់ហ្នឹង ឃើញថាច្រត់នង្គ័លហ្នឹងគឺគេបានធ្វើមិនមែនតែក្នុងវាំងស្ដេចហ្នឹងទេ គឺនៅជនបទ ក្នុងស្រុកក្នុងភូមិ អ្នកស្រុកទីតំបន់ផ្សេងៗហ្នឹង ធ្វើបែបខុសគ្នាបន្តិច ប្លែកគ្នាបន្តិចតាមថ្ងៃ តាមពេលវេលា វាគ្មានអីជាវិន័យអីដាច់ខាតឲ្យធ្វើបែបនេះបែបនោះទេ។ ក៏ប៉ុន្តែគោលសំខាន់គឺត្រង់ដែលផ្ដើមឡើងគោរពក្រុងពាលីហ្នឹងហើយ ហើយធ្វើរានរាជវាតសម្រាប់គ្រូទាំង ៥ហ្នឹង រួចសូត្រសុំខមាទោសព្រះមេដីនាងគង្ហីងហ្នឹង ថាបានជាបង្ខូចបំផ្លាញ ធ្វើឲ្យកខ្វក់ប្រឡាក់គ្រប់សព្វតាំងពីជុះនោម ចាក់សំរាម ធ្វើជាជ្រាំ ភក់ ភ្ជួររាស់ឲ្យដីហ្នឹងឈឺចាប់អីគ្រប់ទាំងអស់»។
លោកសាស្រ្ដាចារ្យបានបន្តថា ៖ «ហើយកាលណាបានខមាទោសសុំអីអ៊ីចឹងហើយ បានសន្យាស្បថស្បែថាតទៅទៀតលែងប្រព្រឹត្តអំពើអាក្រក់បែបអស់ហ្នឹងទៀតហើយ ខំគោរពកាន់ធ្វើម៉េចសម្អាតអីៗអ៊ីចឹង ប៉ុន្តែឥឡូវសុំអនុញ្ញាតយកនង្គ័លហ្នឹងមកភ្ជួររាស់ពីលើនាងគង្ហីងហ្នឹងទៀត ពីព្រោះចៀសមិនធ្វើអ៊ីចឹងវាមិនកើត ធ្វើទៅដើម្បីនឹងបង្កបង្កើនផលស្រូវអង្ករហ្នឹងចិញ្ចឹមជីវិត និងអ្នកស្រុកឲ្យរស់តទៅទៀត ប៉ុន្តែក្នុងគំនិតដែលថាការភ្ជួររាស់អស់ហ្នឹង ដូចធ្វើបាបព្រះមេដីហ្នឹង ដែលស៊ូទ្រាំឲ្យយើងមនុស្សហ្នឹង ប្រើប្រាស់ជិះជាន់តាមចិត្ត សម្រាប់គ្រាន់តែមកបំពេញជីវិតរបស់ខ្លួនម្នាក់ៗហ្នឹង»៕