Уйғур балилириниң чәтәл тиллирини өгиниш имканийити тәс болмақта
2005.04.20
Йигирмә биринчи әсиргә киришимиз билән, бу әсирдә инсанлар игиләшкә тегишлик үч нәрсә зөрүрийәт шундақла еһтияҗ сүпитидә тилға елинмақта. У болсиму енглиз тилини билиш, компютер ишлитишни билиш һәмдә аптомобил һәйдәшни билиштин ибарәт. Һәтта бәзиләр "әгәрдә бу үч нәрсидин хәвири болмиған инсанлар, бу әсирниң саватсизи һесаблиниду" дейишиду.
Мана бу хил йеңи еқим вә нишанниң тәсиридә уйғурларниңму заманивийлишишниң бәлгиси болған чәтәл тили, компютер дегәндәк йеңи илимләрни игиләш қизғинлиқи ашқан.
Мәлуматларға қариғанда, гәрчә хитай нөвәттә мәхсус мәбләғ һәм күч аҗритип компютер һәмдә чәтәл тили оқутушлирини асасий маарипиға хели бурунла рәсми киргүзгән болсиму, әмма уйғур маарипида аз сандики тәҗрибә оқутушини һесабқа алмиғанда, уйғур балилири техи бу хил заманиви оқутуш шараитидин мәһрум қалмақта.
Чәтәл тили оқутуши уйғур маарипидики бир бошлуқ болуп кәлмәктә
Шундақтиму уйғур елида бәзи мәрипәтпәрвәрләр һәмдә илғар яшлар тәрипидин тәшкилләнгән һәр хил чәтәл тил курслириниң ечилиши билән, асаслиқ шәһәрләрдики бәзи уйғур балилириниң чәтәл тили өгиниш арзулири әмәлгә ашти. Бирақ бу йәнила еһтияҗдин йирақ болмақта.
Гәрчә хитай һөкүмити аз санлиқ милләтләр маарипи җүмлидин уйғур ели маарипини тез сүрәттә тәрәққи қилди дәп ейтсиму, әмма аз санлиқ милләтләргә нисбәтән 1990 - йилларға қәдәр чәтәл тили оқутушиниң бир бошлуқ икәнликини етрап қилмақта.
Нөвәттә уйғур маарипчилири уйғурларниң чәтәл тили өгиниш қизғинлиқиниң ешиши, шундақла бу тәқәззалиққа лайиқ шараитиниң йоқлиқини көздә тутуп һөкүмәт орунлириниң уйғурларниң енглиз тили маарипиға көңүл бөлүшини тәвисийә қиливатқан болуп, чаршәнбә күни шинхуа хәвәр торида елан қилинған " аз санлиқ милләтләрниң мәктәп шараитини яхшилап, енглиз тили оқутушиға әһмийәт бериш керәк" сәрләвһилик бир мақалида, уйғур елидики аз санлиқ милләт балилириниң енглиз тили өгиниш қизғинлиқи юқири болсиму, әмма енглиз тили муәллимлири һәмдә матирияллириниң кәмлики, болупму йезилардики мәктәпләрниң енглиз тили оқутуши әмәс бәлки асасий маарип әслиһәлириниңму толуқ әмәслики, маарип сүпитиниң наһайити кәйнидә қалғанлиқи көрситилгән.
Уйғурларниң чәт тил угиниши қабилийити үстүн, бирақ шараити йоқ....
Мақалида йәнә көрситилишичә, бәзи аз сандики тәҗрибә мәктәплиридә елип берилған тәтқиқатлардин уйғур балилириниң чәтәл тили өгиниш қабилйитиниң алаһидә үстүнлики мәлум болған. Уйғур балилири алий мәктәптә рәсмий енглиз дәрси елиштин бурун һечқандақ чәтәл тили билән учришип бақмиған болсиму, қисқиғинә үч йил ичидә, уларниң чәт тил өгиниш нәтиҗиси, башланғуч мәктәптин башлап енглиз тили өгиниватқан хитай оқуғучиларниңкидин үстүн чиққан.
Униңдин башқа, йеқинқи йиллардин бери уйғур елиниң хошна дөләтләр билән болған сода алақисиниң күчийишигә әгишип, уйғур яшлириниң уйғур елиға кирип - чиқиватқан чәтәлликләр билән учришиш, сөһбәтлишиш арқилиқла чәт әл тиллирини үгүнивалалишиму, уйғурлардики чәтәл тил игиләш қабилйитиниң юқирилиқини көрсүтидиған бир тәрәп икәнлики ейтилған.
Мақалида маарипчилар, хитай һөкүмитиниң енглиз тили оқутушни рәсмий дәрслик қилип уйғур асасий маарипиға киргүзишини вә оқутқучи тәрбийиләш, матириялларни тәйярлашқа тегишлик мәбләғ аҗритишини тәләп қилип, "дөләт қанунида аз санлиқ милләтләрниңму хитай миллитигә охшаш маарипни тәрәққий қилдуруш һоқуқи барлиқи бәлгиләнгән, бу уйғурларниңму охшашла енглиз тили маарипи елип бериш һоқуқи барлиқини көрситиду, әгәрдә дөләт уйғурларниңму енглиз тили оқутқучилирини тәрбийилишигә көңүл бөлүп, енглиз тили маарипини тәрәққий қилдурушиға шарараит яритип бәрсә, енглиз тили оқутушиниң, аз санлиқ милләтләр маарипида қанат йейип йүксилишигә ишинимиз" дәп тәвисийә қилған.
Аз санлиқ милләтләргә чәтәл тили маарипиниң елип берилмаслиқи, һөкүмәтниң сиясити билән мунасивәтлик
Илгири уйғур елида, бир нәччә қарар енглиз тили курслирини ечип, уйғур яшлириниң енглиз тили өгинишигә шундақла дуняни чүшинишигә асас салған, нөвәттә америкида докторлуқта оқуватқан алим сейитоф, уйғур яшлириниң енглиз тили өгиниш қизғинлиқи юқири болуп кәлгән болсиму, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң чәтәл тили маарипиға көңүл бөлмәй кәлгәнликини билдүрүп мундақ деди.
Мунасивәтлик мақалилар
Көп көрүлгән хәвәрләр
RFA
- Мутәхәссисләр:“хитайға хушхәвәр болған ишлар уйғурлар үчүн шум хәвәрдур”
- “шинҗаң вәкиллири” “дөләт ортақ тил-йезиқи қануни” ға өзгәртиш киргүзмәкчи
- Әнглийәлик ютубер көргән тақақлиқ мәсчитләр вә роза тутуш чәкләнгән уйғурлар вәзийити диққәт қозғиди
- Көзәткүчиләр: “хитайниң уйғур елидики ислаһат пилани уйғурларни әмәс, бәлки хитайниң өзини бай қилиду”
- Хитайға қайтурулған уйғурларни “йоқлаш” қа маңған тайланд вәкилләр өмики агаһландурулди