Doktor maykél dilon xitayning qosh tilliq ma'aripi toghrisida toxtaldi

Uyghur éli we chet'ellerdiki Uyghurlar arisida türlük bes-munazirilerni peyda qilghan xitayning Uyghur élidiki qosh tilliq ma'aripi, chet'el mutexessisliriningmu diqqitini tartmaqta. En'gliye darxam uniwérsitétining xitay ishliri merkizining dériktori maykél dilon (Michael Dillon) ependi ene shu Uyghur tili we medeniyitige qiziqiwatqan mutexessislerning biri. U yene, Uyghurlar heqqide yézilghan "xitayning gherbiy shimal chégrisidiki musulmanlar" dégen kitabning aptori. Xitay hökümiti 2002 - yili Uyghur élidiki shinjang uniwérsitétide Uyghurche oqutushni emeldin qaldurup, milliy balilargha bir tutash xitayche ders ötüshni yolgha qoyghandin kéyin, maykél dilon ependi buninggha asasen "shinjangda, Uyghur tili we medeniyiti tehdit asitida qaldi"digen maqalini élan qilghan. Biz bu munasiwet bilen doktor maykél dilon ependini ziyaret qilishqa muyesser bolduq. Maykél dilon ependi xitayning Uyghur élide xitayche oqutushni asasliq orun'gha qoyushtiki meqsiti heqqide toxtilip mundaq didi:

Xitay, Uyghurlarning til we medeniyitini untuldurghuzmaqchi

"Buningda bir qanche meqsetler bar. Ularning biri, döletning birlik mesilisi. Roshenki, xitaylar siyasiy bölgünchilikni, choqum qarshi turmisa bolmaydighan muhim bir ish dep qaraydu. Shundaqla ular yene, siyasiy bölgünchilik bilen Uyghur medeniyitini bir-birige baghlap qaraydu. Shunga xitaylar, Uyghurlarni xitay tili bilen terbiyilep chiqqandila, andin Uyghurlar islam, Uyghur medeniyiti we tarixigha anche qiziqmaydighan bolidu hemde ular xitayperes nersilerni qobul qilip, musteqilliqni oylimaydighan bolidu dep qaraydu. Bu xitayning nishanlighan asasliq meqsiti".

40-50 Yilning aldida Uyghur ma'aripining tereqqiyatigha yol qoyup kelgen xitay hökümiti, nime üchün hazir bolupmu xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushtin kéyin, Uyghur ma'aripini kontrol qilip, Uyghurlargha xitayche oqutush ma'aripini mejburlidi? maykél dilon ependining bu heqtiki köz qarashliri töwendikiche boldi:

Xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urush, xitayning Uyghur ma'aripini basturishigha bahane boldi

"Méningche, xitay hökümiti 1990 - yillardin bashlap, Uyghurlarning musteqilliqi we medeniyet tereqqiyatining peqet dölet ichi we chet'ellerdiki bir qisim kishiler teripidinla élip bériliwatqan ish emeslikini, buning pütün Uyghur élidiki xelqlerning ortaq arzusi ikenlikini hés qilip yetti. Shunga xitay bir qisim kishilerge hujum qilishla emes, belki barliq Uyghurlarning idiyisini özgertishni meqset qildi. Biraq xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatlirining bésimi bilen xitay bu meqsitini emelge ashuralmay kelgen. Emma xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushning jakarlinishi, xitay hökümitining Uyghur ma'aripini basturushigha bir bahane bolup berdi."

Ilgiri bizning ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur élidiki bir oqutquchi, özlirining hazir qishliq tetil mezgilide, ma'arip komitétining orunlashturishi bilen kespiy derslerni xitayche ötüshni praktika qiliwatqanliqini hemde oqutquchilarning bu qosh tilliq ma'aripning oqughuchilarda yaxshi ünüm peyda qilalishigha guman bilen qarawatqanliqini bildürdi.

Uyghurlar üchün ilim-pen igileshning birdin-bir charisi xitay tili öginish emes

Xitay hökümiti izchil türde xitay ma'aripi bilen Uyghur ma'aripi otturisida chong perq barliqini tekitlep, Uyghurlar xitayche ögen'gendila andin bu perqni kichikletkili bolidighanliqini eskertip keldi. Maykél dilon ependining bu heqtiki qarashliri ilgiri biz ziyaret qilghan tarixshunas linda bénson xanimningki bilen birdek boldi. U, xitay hökümitining Uyghur oqughuchilarning bilim sewiyisini ashurush üchün aldi bilen Uyghur oqutquchilarning sewiyisini östürüshke küch chiqirishi kéreklikini buning bilen teng yene téximu köp pen kitaplirini Uyghurchigha terjime qildurishi kéreklikini tekitlep, Uyghurlar üchün ilim - pen igileshning birdin-bir charisi xitay tili öginish emeslikini eskertti. U yene, nöwette Uyghurlarning xitayning qosh tilliq ma'arip siyasitige qandaq mu'amile qilishi heqqide toxtilip mundaq dédi:

"Xitay tili hökümet tili bolghanliqi üchün elbette Uyghurlar xitaychini bilmise bolmaydu. Méningche Uyghur élide heqiqiy qosh tilliq ma'arip yolgha qoyulsa toghra bolidu dep qaraymen. Men dewatqan bu qosh tilliq ma'arip, Uyghurlarla xitayche öginish emes, belki Uyghur élide yashawatqan xitaylarmu Uyghurche öginishi kérek. Shundaqla Uyghurlarning dersliri pütünley xitaychilashturiliwetmestin, belki xitayche peqet bir til süpitide ögitilishi kérek. Men, Uyghur ziyalilirining buninggha köp küch chiqirishini ümid qilimen. Buningdin sirt yene, chet'ellerdiki Uyghurlarmu chet'el tilidiki kitaplarni Uyghurchigha köplep terjime qilip berse téximu yaxshi bolidu."

Qosh tilliq ma'arip Uyghur élidiki xitaylarghimu qaritilishi kérek

Maykél dilon ependi éytqandek, Uyghur élidiki qosh tilliq ma'arip peqet Uyghurlarghila qaritilghan bolup, ilgiri bizning ziyaritimizni qobul qilghan xitay we Uyghur mektepliri birleshtürülgen 2 - ottura mektepning mudiri buni étirap qilghan idi. U sözide, dölet tili- xitayche bolghanliqi üchün, qosh tilliq ma'arip peqet Uyghurlarghila qaritilip, xitaylar nezerde tutulmighanliqini bildürdi.

Doktor maykél dilon ependi élan qilghan, "shinjangda, Uyghur tili we medeniyiti tehdit astida qaldi" digen maqaliside, xitay hökümitining Uyghur élide élip bériwatqan ma'arip we medeniyet jehettiki basturushining, qisqa mezgilde xitay üchün netijilik bolghandek körünsimu, emma uzun mezgilni nezerde tutqanda, buning, Uyghurlarning naraziliqini téximu qozghaydighan bir mesilige aylinidighanliqini bildürgen idi. (Peride)