Ziya semidining "exmet ependi" romani (4)

Xelq qehrimani palkownik ghéni batur (solda), milliy armiye mu'awin bash qomandani palkownik zunun téypop (ongdin 2-) , milliy armiye qomandanliq shitabining shitab bashliqi géniral mayor mazharof (ongda) , 1946-yili xitay merkizi hökümet wekili jang jijong (soldin 2-)bilen ghuljida.

Meshhur yazghuchi ziya semidi "exmet ependi" romanining 1-tomida yene exmetjan qasimining mexpiy inqilabi pa'aliyetliri bolupmu ghuljida tesis qilin'ghan "azadliq teshkilati" bilen bolghan yoshurun munasiwiti shuningdek uning ghulja qozghilingigha ishtirak qilish jeryani heqqide tepsili yazghan.

Exmetjan qasimining "azadliq teshkilati" bilen bolghan munasiwiti

Ziya semidining bu bayanliri tarixiy pakitlar we emeliy weqeler asasida yézilghan bolup, uning körsitishiche, exmetjan qasimi gerche "azadliq teshkilati "gha biwaste qatnashmisimu, lékin u mezkur teshkilatning ghol ezaliridin rehimjan sabir haji, qasimjan qembiri qatarliq bilen zich alaqe ornitip, dawamliq türde özining teklip pikirlirini bérip turghan hetta bezi murajatname we teshwiqat waraqlirini "ililiq" texellusi bilen yézip turghan.

Tarixi pakitlargha asaslan'ghanda "azadliq teshkilati" 1944-yili 4-aylarda qurulghan bolup, élixan töre uning re'isi bolghan, ezaliri abdukérim abbasop, rehimjan sabir haji, qasimjan qembiri, salijan bay, nurdun beg , zunon téyipop qatarliq 12 ademdin terkip tapqan bolup, ular mutleq mexpiy pa'aliyet élip barghan.

Ziya semidining bayan qilishiche, exmetjan qasimi türmidin chiqip, ghuljigha qaytip kelgendin kéyin, yenila közet astida bolghan, jasuslar her da'im uning arqisigha chüshken bolup, saqchi da'irilirini uni pat-patla chaqirtip, soraqqa tartip turatti. Ene shu sewebtin exmetjan mezkur teshkilatning bixeterliki üchün uninggha biwaste eza bolmay eksiche wasitiliq munasiwet baghlighan. Aptor bu heqte mundaq dep yazidu:

"Azadliq teshkilatining jiddiy mejlisi dawam qilmaqta, ikki mesile-birinchisi xelqqe qarita ochuq murajet, ikkinchisi, ghuljida qoralliq qozghilang kötürüsh. Bu mesililer asasida üch türlük layihe muzakirige sélindi. Exmetjan teripidin yézilghan murajatname ikki –üch jümle qoshumche qilinip, asasen qobul qilindi".

Uningdin bashqa yene exmetjan qasimining "ililiq" texellusi bilen yazghan qozghilang kötürüsh pilani muzakire qilin'ghan bolup, azadliq teshkilati ezaliri birdek talash-tartishlardin kéyin axiri exmetjanning pilanini qobul qilidu.

Pilan boyiche, rehimjan sabir haji bir türküm sheher pidayilirini bashlap, ghéni batur qozghilangchilirigha yardem bérish, qasimjan qembiri bilen zunon téyipop fatix muslimop qozghilangchilar guruppisigha yardem bérish, qalghanlar sheher xelqi arisida teshwiqa-terghibat élip bérip, xelqni teshkillesh boldi.

Ghuljida étilghan tunji oq

Ziya semidining teswirlishiche, azadliq teshkilatining qarari boyiche 1944-yili 7-noyabir küni qozghilang kötürüsh qarar qilindi hemde qozghilanggha rehberlik qilish qomandanliq shitabi "alte sho'ar mehellisi "de quruldi.

Ziya semidi mundaq dep yazidu:

"Bügün bamdat namizigha ezan éytilmidi. Onlighan meschit-medrisilerning égiz peshtaq-munarliri jim-jit, héch birside mezum-axunumlarning qarisi körünmeydu. Peqet yoruq yultuz kötürülüsh bilenla sheherning sherq we gherb terepliride keyni-keynidin miltiq awazi anglandi-de, minglighan ademlerning "hurrah! ,hurrah! "dégen sadaliri xuddi hawa güldirligendek , hawa gümbizini zil-zilige saldi. Ghezeplen'gen xelq axiri qozghaldi, jeng bashlandi..."

Ziya semidi shu küni tang seherde pütün ghuljining qozghalghanliqini ajayip tesirlik teswirleydu, uning yézishiche, ghéni batur we yüsüp aqbash bashchiliqidiki qozghilangchilar rehimjan sabir haji we jani yoldash rehberlikidiki sheher pidayiliri bilen birliship, sheherning" qara döng", "ay döng" mehelliliride peyda bolup, ghuljining jenubiy teripini igileydu. Fatix muslimop guruppisi bolsa, sheherning sherqiy shimali qisimidin hujum qozghighan bolsimu, lekin pilan boyiche waqtida ghéni batur guruppisi bilen uchrishalmighanliqi üchün düshmenning qarshiliqigha duch keldi emma tirkishish jéngi dawamlashti.

Tarixi shahid yazghuchi ziya semidining bayan qilishiche, shu kéchisi abdukérim abbasop we aléksandrop bashchiliqidiki qoralliq guruppa "alte sho'ar mehellisi "diki qomandanliq shitabta peyda bolush bilen qozghilangchilarning rohigha roh qétildi. Xelq top-topi bilen qozghilangchilargha qoshuldi shuningdek öyliridin hemme nersilirini ayimay élip kélishti. Qazan-qazanlarda tamaqlar teyyarlandi, qoral yétishmigenliki üchün xelq öyliride özliri neyze, toqmaq qatarliq qorallarni yasap, özlirini qorallandurdi.

Exmetjanmu shu küni béshigha kona qulaqche , uchisigha shirighan chapan kiyip, bélini kendir aghamcha bilen baghlighan halda shitabqa yétip kélip, ikkilenmestinla tamaq étish, su toshush qatarliq yügür-yétim ishlirini qilidu hemde yéngidin qurulghan"teshwiqat heyiti"ning teshwiqat matériyallirini yézishqa yardemlishidu, u yene xelqni ilhamdurup, nutuqlar sözleydu. (Ümidwar)