Ziya semidining "exmet ependi" romani (14)

Ataqliq yazghuchi ziya semidi özining "exmet ependi" romanining axirqi qisimlirida sherqiy türkistan hökümiti bilen gomindang merkiziy hökümiti tinchliq söhbiti ötküzüsh arqiliq meydan'gha keltürgen ölkilik birleshme hökümet buzulghandin kéyin, exmetjan qasimi qatarliq ili terep wekillirining ghuljigha qaytip kélip, üch wilayet bilen gomindang arisida qaytidin tirkishish weziyitining shekillinishi shuningdek exmetjan qasimining pütün küchlerni birleshtürüp, birlik asasida inqilapning yéngi basquchini bashlashni meqset qilip, "tinchliqni we démokratiyini qoghdash ittipaqi" dep atalghan bir siyasiy-ammiwi teshkilatni berpa qilghanliqi we bashqa bir qatar ehwallar heqqide yazidu.

Tinchliqni we démokratiyini qoghdash ittipaqi

1948-Yili awghust éyida exmetjan qasimi barliq ammiwi we siyasiy teshkilatlarni birleshtürüsh arqiliq "tinchliqni we démokratiyini qoghdash ittipaqi" dep atalghan pütün sherqiy türkistanning inqilabiy ishlirigha yétekchilik qilishni meqset qilghan rehberlik yadrosini meydan'gha keltürdi.

1948-Yili 1-awghust küni sherqiy türkistan jumhuriyitining merkizi ghulja shehiride ili ,tarbaghatay we altay qatarliq azad üch wilayettin shuningdek exmetjan qasimi bilen birlikte ürümchidin ghuljigha qaytip kelgen yette wilayet wekillirining ishtirak qilishi bilen dagdughuluq ammiwi yighin échildi.

Ziya semidi romanida daghdughuluq yighin échilghan bu künning pütün ghulja shehiride bayram tüsi alghanliqi, ademlerning erkin, öz-özige xoja, chrayliridin tebessum yaghqan, bazarlar awatlashqan ajayip bir qaynam-tashqinliq tüs alghanliqini teswirleydu.

" Bu küni –dep yazidu tarixiy shahid yazghuchi ziya semidi- ene shu omumiy meqsetke bina'en jay-jaylardin kelgen xelq wekillirining ishtirakida chong yighin –yeni tesis qilish yighini échilmaqchi. Bu intayin chong ehmiyetlik weqedin sheher ahaliliri xewerdar bolghachqa goya héyt-ayem künliridikige oxshash ishik aldilirigha, hoyla-aramlar we kochilargha sularni chéchip, pak-pakiz qiliwétishken. Idare –jemiyet we nurghun öylerning ishik aldilirigha ay yultuzluq milliy bayraq-bayraqchilar ésilghan, be'eyni quwnaq bayram tüsini alghan. He elwette, azatliq erkinlikning deslepki méwisini tétighan istiqlaliyet basquchigha qedem qoyghan hör xelq qanliq küreshler netijiside berpa qilghan milliy hökümet - jumhuriyetni jan tikip qoghdsh1qa teyyar"

Ziya semidining teswirlishiche, re'is sehnisidin orun alghan exmetjan qasimi yighinning échilghanliqini jakarlash bilen birge mexsus nutuq sözleydu.

Ittipaqliq- milletning azadliqini temin étidighan asas

Ziya semidining bayan qilishiche, exmetjan qasimi ittipaqning qurulush murasimida sözligen nutqida mundaq dep tekitligen.

" Qimmetlik wekiller wetendashlar ,biz bügün dunya weziyitini, xitay shara'itni we janijan wetinimiz sherqiy türkistanning ichki ehwalini nisbetlep, emeliyitimizdin chiqish qilghan halda, parlaq nishan, saghlam intizamliq, teshebbuskar bir jemiyet yeni ittipaq qurush zörüriyiti tüpeyli bash qoshmaqtimiz, démek biz desliwidila ejdadlirimizning küch birlikte, gheyret ömlükte dégen hayatiy küchke ige karametlik nesihet –wesiyitini ittipaq desturimizning asasiy qilghan halda meqset birlikimiz, heriket birlikimizning bir pütün gewdisini teshkil qilishimiz lazim.. Ittipaqliq ish herikitimizning kapaliti".

Exmetjan qasimiy öz nutqida ittipaqliqning Uyghurlarning milliy musteqilliq küresh tarixida intayin muhim rol oynaydighanliqini, ömlük-ittipaqliq, bir niyet-bir meqsette küresh qilish rohini tiklimey, ghelbe qazinish mumkin emeslikini tekitlep, yéqinqi zaman tarixida ötken sabit damolla, muhemmed imin bughra, xoja niyaz hajim qatarliqlar rehberlikidiki inqilabning meghlup bolushidiki seweblerning birining dep ittipaqliqning bolmighanliqi bilen munasiwetlik ikenlikini körsitidu.

Ötmüshtiki küreshlerning meghlubiyiti-milletning ajizliqi emes

Exmetjan qasimi öz sözide milletning ötmüshte élip barghan küreshlirining meghlup bolushidiki seweblerning qandaqtur milletning ajizliqi we yaki iqtidarsizliqi emeslikini sherhleydu. U mundaq deydu.

" Ötmüshte ejdadlirimizning mustemlikichi zorawanlargha qarshi azadliq küreshlerde meghlup bolushtiki seweb esla xelqimizning ajizliqi, shija'etlik emesliki we milliy gorurining yoqliqidin emes, belki birlik –ittipaqliqning ajizliqidin we ang-sewiyining töwenlikidin bolghan idiki, qestlik düshmenlirimiz bizning ajiz tereplirimizdin paydilandi we hazirmu paydilinishqa urunmaqta" exmetjan qasimi yene eyni waqittiki xelqara weziyet , sherqiy türkistan weziyiti jümlidin xitay weziyiti heqqidimu toxtilip, nöwette, sherqiy türkistan xelqining azadliq küreshlirining 2-dunya urushidin kéyinki yéngi xelqara weziyet shara'itigha qedem qoyghanliqini, azadliqni temin étish üchün xelqara shara'it we xitayning ichki shara'itliridin paydilinish zörüriyitini tekitleydu.

Exmetjan qasimi shu sewebtin ittipaq teshkilati qurup, barliq küchni bir yadro astigha toplap, düshmen'ge qarshi küreshni qetiy dawamlashturushni teshebbus qilidu. Yighin erkin, démokratik saylam arqiliq exmetjan qasimini "ittipaq" teshkilatining re'islikige saylaydu. Ittipaq shuningdin étibaren pütün sherqiy türkistanning azadliqi jümlidin milliy azadliq inqilabning rehbiriy yadrosigha aylinip, uch wilayet da'irisidiki herbiy, siyasiy hem iqtisadiy we bashqa barliq hakimiyet ishlirigha omumiy yüzlük rehberlik qilidu. (Ümidwar)