Ziya semidining "exmet ependi" romani (15)

1948- Yili awghustta qurulghan "ittipaq" teshkilatining bir qisim rehbiri kadirliri.

Merhum yazghuchi ziya semidining "exmet ependi" romanining axirqi betliride exmetjan qasimining azad üch wilayetning iqtisadiy, medeniy-ma'arip ishlirini tereqqi qildurush, xelqning iqtisadiy jehettin öz-özini teminlep, düshmen ishghaliyitidiki jaylardin yaxshi we üstün turmush sewiyisi yaritish üchün küresh qilghanliqi bayan qilinidu.

Romanning axirqi betliride azad sherqiy türkistanning qandaq qilip, xitay kommunist hökümitining kontrolluqigha chüshüp qalghanliqi, exmetjan qasimi, is'haq beg qatarliq rehberlerning xitay wekili déng lichün bilen élip barghan söhbetliri shuningdek sowét ittipaqining üch wilayetke bésim ishlitip, uni xitay hökümiti bilen birlishish yoligha méngishqa qistishi we bashqa bir qatar mesililer bayan qilin'ghan.

Uyghurlar özlirining kélichiki heqqide bash qaturidu

Ziya semidining yézishiche, milliy armiye manas deryasi boyida toxtitip qoyulup gomindang bilen birleshme hökümet tüzülgendin kéyin, milliy armiye shuningdek azad sherqiy türkistan xelqi arisida özlirining istiqbali, yéngidin qolgha kelgen musteqil jumhuriyetning teqdiri heqqide bash qaturush ewji alghan bolup, hetta bir qisim kishilerde ümidsizlinish ehwallirimu körülgen. Emma, milliy armiyining yenila öz qolidiki "sherqiy türkistanning azadliqi üchün algha" dégen xetler yézilghan herbiy bayraqni égiz kötürüshi hemde sherqiy türkistan jumhuriyitining ay yultuzluq bayriqini dawamliq saqlap, musteqil hakimiyet süpitide manas deryasini pasil qilip, xitay gomindang hökümiti bilen tirkiship turushi beribir xelqning axirqi ümidlirini yoqatmighan idi.

1949-Yiligha kelgende, milliy armiye jengchiliri we ziyaliylar arisida sherqiy türkistanning kelgüsidiki istiqbali mesilisi heqqidiki munaziriler yuqiri pellige yetti. Exmetjan qasimi armiye we ziyaliylar arisigha chongqur chöküp, ulargha inqilabning nishani hemde buningdin kéyinki yüzlinishi we xelqara munasiwetler heqqide köp chüshenchilerni béridu.

Ziya semidining bayan qilishiche, bu chaghlarda bir qisim ziyaliylar we rehberler arisida sowét ittipaqining Uyghurlarning musteqil dölet bolushigha yol qoymaydighanliqigha bolghan ishenchiliri ashqan hemde belki, sherqiy türkistanning xitay kompartiyisining burunqi wedilirige bina'en xitay terkibide xuddi sowét ittipaqigha oxshash "ittipaqdash jumhuriyet" lik hoquqigha érishishi mumkin deydighan qarashlirimu mewjut bolghan idi. Lékin, exmetjan qasimi hazirche xitaylarning Uyghurlargha mundaq hoquq salahiyitini bérishi heqqide söz échish mumkin emes, emma u yenila zor küresh we heqiqet arqiliq qayil qilish bilenla buni emelge ashurghili bolidu dep qarighan.

Hemmini qilghan sowét ittipaqi

Ziya semidi "exmet ependi" romanining axirqi babida xitay kommunistlirining wekili déng lichünning tuyuqsizdin ghuljida peyda bolghanliqi, buningdin exmetjan qasimi qatarliqlarning xewiri bolmighanliqi, mezkur xitay wekilining moskwa terep teyinligen borisop isimlik rus diplomatining hemrahliqida ghuljigha kelgenliki heqqide toxtilidu.

Ziya semidining yézishiche, borisop isimlik moskwa wekili eslide inqilabning béshidin étibaren inqilabchilargha yardemleshken, ulargha meslihetlerni bérish bilen birge sowét ittipaqi bilen sherqiy türkistan waqitliq hökümiti arisida wasitichilik qilghan shexs idi. U tinchliq bétim mesilisi kötürülgende ghayip bolghan idi. Mana emdi moskwa uni yene qaytidin ghuljigha ewetip, ili inqilabchilirini xitay kommunistliri bilen birlishishke heydekchilik qilishqa salidu.

Ziya semidining bayan qilishiche, borisop exmetjan qasimi bilen körüshüp, ularni béyjin'gha bérishke hemde xitay terkibige shertsiz türde kirishke dewet qilidu. Biraq, u exmetjan qasimining bu telepni qetiy ret qilishi, uning öz millitining menpe'etlirini qoghdash üchün axirghiche küresh qilidighanliqidek tewrenmes iradisini anglighandin kéyin, xijilliq hés qilip, uninggha özining chin yürikini bildürüp, emdi ili inqilabchiliri üchün xitay kompartiyisi bilen birlishishtin bashqa yol yoq ikenlikini, moskwa bilen béyjingning ularning teqdirini pichip bolghanliqini, stalinning özining kommunizim lagérini kéngeytish üchün, sherqiy türkistanni yéngi xitayning terkibige qoshush yolini tallighanliqini éytip béridu. Borisop, özining Uyghur xelqining bu xil paji'elik qismitige échin'ghanliqini shuningdek buning üchün azapliniwatqanliqini emma, öz dölitining buyruqini anglimasliqqa amalining yoqliqini eskertidu. (Ümidwar)