Ziya semidining "exmet ependi" namliq romani (2)

"Exmet ependi" ning muqawisi

Ataqliq yazghuchi ziya semidining ötken esirning 40-yilliridiki daghdughuluq Uyghur milliy azadliq inqilabiy doqunigha béghishlighan "exmet ependi" namliq romani kitabxanlarni eshu qaynam-tashqinliq yillar qoynigha qayta bashlap kirish bilen ularni eshu qehrimanlar bilen birge yashighandek, ularning nutuqliri we yalqunluq xitablirini öz qulaqliri bilen anglighandek qisqisi pütün wujudi we rohini millet yoligha ata qilghan ezimetler bilen dost bolghandek héssiyatlargha ige qilsa kérek?

Batur yillar rohi yéngi ewladlarning qanlirida urghuydu

1940-1949-Yilliridiki shanliq weqeler yillar heqiqeten Uyghurlar üchün héch untulmas, ular bilen ebediy birge mewjut bolidighan tuyghu we eslimilerni qaldurdi .Ene shu sewebtin bu weqelerge azghina kem bir esirdin ashqan bolsimu, lékin héch kimmu uni untulup qalmidi eksiche u yéngi ewlad Uyghurlarning rohiyet qatlimigha chongqur orunliship ketti shuningdek Uyghurlarning seltenetlik tarixiy sehipiliridin öchmes orun aldi.

Ataqliq yazghuchi ziya semidi "exmet ependi" romani arqiliq, kishilerni bolupmu yash ewladlarni yene bir qétim eshu öz milliy qehrimanliri bilen uchrashturdi hemde eshu batur yillar qoynigha bashlap kirip, ularning qehrimanliq qanlirini tomurlirida mewj urghuzdi. Belki, bu hem exmetjan qasimi qatarliq köpligen 40-yillar Uyghur yashlirining dosti we sepdéshi hésablan'ghan ziya semidining tüp meqsiti we arzusi bolsa kérek?!

Démek, ziya semidi özining "exmet ependi" namliq romanining birinchi kitabida exmetjan qasimining shéng shisey türmisidin chiqqandin kéyin, ghuljigha qaytip kélip, tirikchilik qilish jeryanida keng xelq bilen uchriship, ularning ehwallirini igiligenliki, Uyghur xelqning azap –oqubetliri, erksizlik we xarliq hem mehkumluq ichidiki tengsiz teqdirini téximu chüshinish bilen öz xelqining azadliq yollirini izdeshke bel baghlighanliqi heqqide bayan qilidu.

Yash exmetjan jemiyetning her sahe kishiliri jümlidin medeniyet we sen'et erbabliri bilen hem söhbette bolup, ular bilen dostluq ornitidu hem pikir almashturidu.

Shanliq tarix, ittipaqliq we birlik rohi milletning chiqish yoli

Ziya semidi eyni dewrde uyhur diyarining tarixini yaxshi chüshünüp we tetqiq qilip, xelq ichide imin tarix dégen hörmetlik namgha érishken, tarixchi we meripetchi imin ependi bilen exmetjan qasimining dostluqi, ularning söhbetliri heqqide tesirlik bayan qilidu. Ular da'im Uyghur élining ötmüsh seltenetlik tarixi heqqide söhbetlishidu.

Bir qétimliq söhbette imin tarix exmetjan bilen ili Uyghurlirining tarixiy mesililiri heqqide pikir almashturidu. Exmetjan uninggha bir qisim özini tarixchi dep atiwalghanlarning ili wadisida 18-esirdin ilgiri Uyghurlar yoq idi, peqet 18-esirdin kéyinla "taranchi"nami bilen peyda bolup, ili wadisini awat qilghan dégendek yekünlerni chiqarghanliqini otturigha qoyidu, lékin imin tarix bu pikirlerni ret qilip mundaq deydu؛

" Exmeqler ! qaynuq heqqide sözleshtin ilgiri ili wadisigha da'ir tarixiy éniqlimilarni tekitlimey bolmaydu. 9-13-Esirlerde höküm sürgen qudretlik qaxanilar sulalisi, idiqut döliti, we uningdin kéyinki se'idiyeler döliti dewrliride ili ölkisi bu döletlerning muhim iqtisadiy tayanch rayonliridin biri bolghan."

Imin tarix yene ili wadisida yashighan Uyghurlarning 13-esirde chinggiz xan istilasidin kéyin, chaghatay olusi süpitide chaghatay xanliqigha tewe bolghanliqi, kéyinche mongghul qebililirining özara urushliri tüpeylidin köp Uyghurlarning qirghinchiliqqa yoluqqanliqi, shu wejidin junggharlar dewride bir qisim Uyghurlarning jenubiy rayonlardin iligha köchürülüp chiqish arqiliq ahalining toluqlan'ghanliqi heqqide yazidu.

Ziya semidi exmetjan qasimi bilen imin tarix arisidiki mundaq söhbetler arqiliq eyni waqitta shéng shisey we gomindang mustebitlirining Uyghur xelqini "taranchi" "Uyghur" dep ikkige parchilashqa urun'ghanliqi, ularning mumkin qeder Uyghurlarning ili wadisigha köchüp kelgen xelq bolush süpiti bilen bu jaylargha nisbeten igidarchiliq qilish hoquqining yoqluqini körsitishke tirishqanliqini échip tashlap, Uyghur xelqini ittipaqlishishqa, birlishishqa chaqirghan shuningdek shimaldiki ili –tarbaghatay wadiliridin tartip, jenubtiki tarim wadisini öz ichige alghan keng rayonlarning tarixtin buyan bir pütün Uyghur qatarliq türkiy xelqlerning peyda bolghan , rawajlan'ghan ana wetini ikenlikini, bu tarixiy heqiqetni héchkimning özgertelmeydighanliqini sherhligen. (Ümidwar)