"Xitay menbeliride sherqtiki türkiy milletler tarixi" namliq eser istanbulda neshirdin chiqti


2007.03.02

xitay-menbeliride-turkiy-mi.jpg
Kitabning téshi

Meshhur tarixchi liyumawsey némis tilida yazghan xitay tarixi menbeliridiki sherqtiki türkiy milletler tarixi namliq kitab istanbuldiki selen'ge neshriyati teripidin türkchige terjime qilinip neshir qilindi. Bu kitab 1958-yili gérmaniyede neshir qilin'ghan bolup, islamiyettin burunqi türk tarixini tetqiq qilish üchün nahayiti muhim bir matériyal hésablinidu.

Kitab 4 bölümdin terkip tapqan bolup, jem'i 640 bet. Kitab, gherbiy wéy sulalisi mezgili yeni 535-yilidin wu tey mezgilidiki türkiy milletler yeni 959-yilighiche bolghan ariliqtiki tarixni öz ichige alghan. Bu ktapta xitaylar bilen türkiy milletler arisidiki her xil munasiwetler anglitilghan. Kitabning arqa tash wariqida meshhur rus tarixchi lewnikolowich gumiliyewning shu sözige yer bérilgen: bir milletning tarixini biraz bolsimu shu milletning düshmini yazghan tarixidin öginish kérek. Tarixchilarning déyishiche, bu kitab xitaylarning türkiy milletlerge bolghan köz qarishini bilish üchünmu nahayiti muhim iken. Biz bu kitab we islamiyettin burunqi türk tarixi heqqide melumat élish üchün selen'ge neshriyatining bash tehriri, bu kitabning tehrirlikini qilghan ahsen batur ependi bilen söhbet élip barduq.

-Hörmetlik ahsen batur ependi, yéqinda tarixchi liyu mawsey yazghan xitay tarixi menbeliridiki sherqtiki türkiy milletler tarixi namliq kitabni neshir qilipsiler. Bu heqte qisqiche melumat bersingiz ?

- Türkler tarix yaratqan emma tarix yazalmighan bir millet. Bizning birdin bir tarixi abidimiz orxun yénisey abidiliridur. Tarixchi edwart chawennes dégendek, bu bir milletning tarixini yézish üchün yéterlik emes. Türkiy milletlerning tarixi heqqidiki melumatlar peqetla xitay menbeside bar. Emma gherbtiki türkiy milletlerning tarixi heqqidiki melumatlarning köpini rum, bizans, erminiye, pars we erep menbeliridin tapqili bolidu. Liyumawsey yazghan xitay menbelirige köre, sherqtiki türkler tarixi namliq kitab dunyada bu sahede yézilghan eng etrapliq eserlerdin biridur. Edward chawennesning gherb türkliri tarixi digen kitabimu bir ikki kün ichide neshirdin chiqidu, ikkisini birleshtürsek mukemmel bir türkiy milletler tarixi otturigha chiqidu. Tarixta xitaylarda kündilik xatire yézish aditi bar idi, xitay saraylirida mexsus bundaq kishiler bar. Xitaylar xatire yazghan waqtida peqet xitaylar ichidiki weqelernila emes, xoshna döletlerde bolghan weqeler heqqidimu xatiriler yézip qaldurghan.

- Hörmetlik ahsen batur ependi, sizche bu xatirilerning hemmisi rastmu?

- Xitaylar yazghan bu tarix kitablarda heddidin ziyade mubalighileshtürülgen melumatlarmu bar. Mesilen: kitabta türk xaqanining bir milyon oqchisi bar idi, dep yézilghan. U mezgilde pütün kök türklerning nopusi 650-700 ming etrapida tursa, qandaqmu bir milyon oqchisi bolsun. Mana mushuninggha oxshash xitay tarixi menbeliride mubalighilermu nahayiti köp.

- Hörmetlik axsen batur ependi, bu kitab qachan qeyerde neshir qilin'ghan, qaysi tillargha terjime qilin'ghan bu heqte qisqiche melumat bersingiz qandaq?

- Kitab 1958-yilida gérmaniyede némis tilida neshir qilin'ghan. Emma kitabni yazghan kishi xitay. Uzun yillardin béri türkiyediki tarixchilar bu kitabni eserliride menbe qilip körsitip kelgen bolsimu, hazirghiche türkchige terjime qilinmighan idi. Türk tarix tetqiqat idarisimu yéqinqi yillardin béri xitay tarixidiki türkiy milletler tarixi heqqidiki menbelerdin bir qanchini neshir qildi. Xitay tarixi menbeliridiki türkiy milletler heqqidiki matiriyallar ichide liyu mawseyning bu kitabi nahayiti muhim. Bu kitab islamdin burunqi türkiy milletler tarixini tetqiq qilishta nahayiti muhim bir paydilinish matiriyali. Bügün'giche türkiyide qedimqi türk tarixigha a'it mexsus kitablar terjime qilinip baqmighan, biz selen'ge neshriyati bolush süpitimiz bilen yéqinqi yillardin béri tarixi reshidi, edwart chawannesning gherb türkliri tarixi, qaraxanli tarixi, türkiy tillar diwani, meshhur tarixchi nikoloyewich gumiliyewning qedimqi türkiy milletler tarixigha a'it pütün eserlirini türkchige terjime qilip neshir qilduq.

- Hörmetlik ahsen batur ependi, türkiyide tarixchilarning köpi osmanli impiratorliqi mezgili tarixini tetqiq qilidu, islamiyettin burunqi tarixqa anche ehmiyet bérip ketmeydu, buning sewebi nime?

- Tetqiq qilish we matériyal tépish asan bolghanliqi üchün bu mezgilge ehmiyet bérilidu. Ottura asiya tarixini yézish qéyin. Ottura asiya tarixi heqqide matiriyal tépish bek qéyin. Eslide pütün türkiy milletlerning tarixini toghra tetqiq qilish üchün islamiyettin burunqi mezgilni yaxshi tetqiq qilish kérek. Bu mezgilni tetqiq qilishta Uyghur tarixi nahayiti muhim, Uyghurlarning dawamliq halda öz yéziqi bolghan, Uyghurlar mezgilige a'it qol yazmilarmu nahayiti köp, shunga qazaq, qirghiz, özbék, türkmen, tatar we türkiyediki türklerge oxshash pütün türkiy milletler qedimki tarixini tetqiq qilishi üchün Uyghur tarixini tetqiq qilishi kérek. Epsuski türkiy milletler tarixini tetqiq qilishqa anche ehmiyet bérip ketmeydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.