Sabit abduraxman: sherqiy türkistan inqilabi toghrisida(1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Sabit abduraxman

Tonulghan Uyghur siyasiy pa'aliyetchisi, 40-yillardiki milliy azadliq inqilabning qatnashquchiliridin biri merhum sabit abduraxman ependi özining uzun yilliq siyasiy pa'aliyetliri we Uyghurlarning 30-40-yillarda bésip ötken milliy azadliq küresh musapiliri asasida, "sherqiy türkistan inqilabi toghrisida" namliq kitabchisini yézip, uni 1999-yili almuta shehiride slawyan yéziqida Uyghur tilida neshir qildurghan idi.

Sabit abduraxman ependi heqqide qisqiche uchur

Sabit abduraxman Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixidiki milliy azadliq inqilabliri we sherqiy türkstan jumhuriyiti hem uning milliy armiyisi heqqide köp izden'gen kishi bolush süpiti bilen ilgiri kéyin bu témigha a'it nurghun maqalilarni yézip élan qilghandin sirt yene "sherqi türkistan milli armiyisi", "söyümlük rahbirimiz exmetjan qasimi" (2001), "sherqi türkistan inqilabi toghrisida"qatarliq brashurilarni yézip neshir qildurdi. Mu'ellipning bu kitabchiliri eyni waqittiki tarixi riyaliqni ögünüsh we tetqiq qilishta muhim paydilinish qimmitige ige bolupla qalmastin belki, yene bir tereptin yash ewladlarni milletperwerlik idiyisi bilen terbiyilesh rolini oynaydu. Uning exmetjan qasimi, elixan töre, abdukérim abbasop qatarliq tarixi shexslerge hem tarixiy weqelerge bergen bahaliri we köz qarashliri özgichilikke igidur.

Sabit abduraxman 1928-yili tughulghan, baliliq waqtida ghuljidiki gimnaziyide oqughan, 1944-yili noyabirda milliy inqilab partlighanda, ghéni baturgha xususiy katib bolghan hemde milliy armiye sépide jenglerde bolup, ofitsérliq derijisige kötürilgen idi.

Sabit abduraxman qazaqistan'gha köchüp chiqqandin kéyin, özining yéziqchiliq we siyasiy küresh pa'aliyetlirini dawamlashturup, xelq ichige keng tonulghan idi. U 20005-yili 14-iyolda almuta shehiride qaza qildi.

Kitabtiki mezmunlar

Merhum sabit abduraxman ependining "sherqiy türkistan inqilabi toghrisida" namliq mezkur kitabchisi 7 bölekke bölün'gen bolup, kitabning deslepki betliri aptorning mezkur eserni yézishtiki meqsiti we jeryani heqqidiki kirish sözi hemde jumhuriyetning re'isi elixan töre we exmetjan qasimi shuningdek bashqa rehbiriy shexslerdin is'haqbeg munonop, hakimbeg ghoja, abdurewup mexsum ibrahimi, rehimjan sabiri, delilqan sugurbayéw, zunon téyipow we bashqilarni öz ichige alghan on nechche kishining süretlirige béghishlan'ghan.

Merhum sabit abduraxman ependining "sherqiy türkistan inqilabi toghrisida" namliq kitabchisining birinchi bölümi "milliy azadliq inqilabning teyyarlinishi" dep atalghan bolup, aptor özining uzun yilliq tetqiqatliri we öginishliri asasida toplighan chüshenchilirige tayinip, 40-yillardiki keng kölemlik milliy azadliq inqilabning partlishidiki tarixiy dewr shara'it shuningdek ichki-tashqi amillar we bashqa mesililer heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu.

Sherqiy türkistan inqilabini sowét ittipaqi qozghighan emes, belki xelq özliri qozghighan

Sabit abduraxman ependi kitabida inqilabning sewebliri heqqide mundaq deydu؛

"1940-Yillarning béshida wetinimizde milliy azadliq inqilabning shert-shara'iti piship yétilmekte idi. Bir tereptin milliy zulum heddidin ziyade ashqanliqtin ézilgen Uyghuristan xelqi bilen xitay mustemlikichiliri otturisidiki milliy ziddiyet bekmu kücheygen idi. Sowét ittipaqining yölishige tayinip, Uyghuristanda 10 yil hökümranliq qilghan shéng shisey xelqimizni siyasiy jehettin ézip, iqtisadiy jehettin talan-taraj qilghanning üstige Uyghuristanning munewwer perzentliridin 100 mingdin artuq kishini türmige élip, bulardin 80 mingini öltüriwetti. 1942-Yili hökümranliq hoquqini ötküzüwalghan gomindang hökümiti sheng shiseyning fashistik siyasitige warisliq qilip, xelqimizning üstidiki milliy zulumni téximu ashurup ochuqtin –ochuq xitaylashturush siyasiti yürgüzgen idi. Ezeldinla dölet tutup, musteqil yashap kön'gen Uyghur xelqi mundaq zulumlargha bash égip turushi mumkin emes idi. Qisqisi milliy zulum heddidin ashqan, xelqimizning sewr qachisi tolup tashqan yillar idi, shunga xelqimiz milliy azadliq inqilabqa teyyarlinip turghan dewr idi, milliy azadliq inqilabqa yétekchiliq qilish üchün 1944-yili aprélda ghulja shehiride elixan töremning bashchiliqida intayin mexpiy halda" sherqiy türkistan azadliq teshkilati qurulghan idi"

Merhum tarixchi we siyasiy pa'aliyetchi sabit abduraxman ependi öz kitabchisida bashqilardin perqliq halda tekitligen bir nuqta shuki, u bir qisim xitay we chet'el tarixchiliri kötürüp chiqqan 40-yillardiki milliy azadliq inqilabni pütünley sowét ittipaqi peyda qilghan we teyyarlighan dégendek köz qarashni ret qilip, qandaqtur "inqilabni ekisport qilghili bolmaydighan"liqini, ichki amilning mutleq üstünlükini igileydighanliqini, yeni Uyghur xelqining ezeldin öz dölitige ige bolup, musteqil yashashqa kön'genlikidin kélip chiqqan musteqilliqqe intilish rohi bilen xitay militarstlirining heddidin ziyade zulmi birliship, 40-yillardiki omumiy yüzlük inqilabning partlishigha tesir körsetkenlikini sherhleydu.

Sowét ittipaqi öz éhtiyaji tüpeylidin inqilabqa yardem bergen

Sabit abduraxman ependining qarishiche, 12 ezadin terkip tapqan " sherqiy türkistan azadliq teshkilati" deslepte elixan töremning rehberlikide qurulghan bolup, sowét ittipaqi terep Uyghurlar arisida mewjut azadliqqa intilish we küresh qilish idiyiliri shuningdek mexpiy dawamlishiwatqan küreshlerdin xewer tapidu. Mezkur mexpiy pa'aliyet qilghuchilar ichide eng wekil xaraktérliqi elixan töre bashchiliqidiki " azadliq teshkilati" bolghan. Sabit abduraxman ependi bayanlirini dawamlashuturup, sowét ittipaqining ghuljidiki konsulxanisi bu ishtin xewer tépip mexsus adem arqiliq elixan törem bilen söhbetliship, sowét ittipaqi namidin Uyghurlarning musteqilliq kürishige yardem béridighanliqi heqqide wede bergenlikini otturigha qoyidu.

Sabit abduraxman ependi sowét ittipaqining eyni waqitta néme sewebtin Uyghurlarning milliy azadliq inqilabigha yardem bergenliki heqqide analiz yürgüzüp, uni yette nuqtigha ixchamlaydu. Uning köz qarashlirini qisqartip bayan qilghanda sowét ittipaqining sherqiy türkistan inqilabigha yardem bérishidiki asasiy sewebler asasliqi stalinning sowétning yardimide ölkining hakimiyitige érishiwalghan sheng shiseyning kéyin sowét ittipaqidin yüz örigenlikidin intiqam élish, xitayning amérika bilen ittipaq tüzüp, ürümchide konsulxana qurushi shuningdek sowet ittipaqigha qarshi baza peyda qilishqa urunishi, sowét –gérman urushining ghelibisini kapaletke ige qilish hem urushqa yardem béridighan arqa sep teminat rayoni échish we bashqilardin ibaret.(Ümidwar)