Sabit abduraxman: sherqiy türkistan inqilabi toghrisida(4)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Sherqiy türkistan jumhuriyiti re'isi merhum elixan töre saghuni

Ötken esirning 40-yilliridiki Uyghur milliy azadliq inqilabining qatnashquchisi, siyasiy pa'aliyetchi merhum sabit abduraxman ependi özining " sherqiy türkistan inqilabi toghrisida" namliq kitabida yene milliy azadliq inqilabning zor ghelibilerge érishiwatqan, milliy armiye shiddet bilen algha ilgirilep, jing we shixodiki gomindang qoshunlirining mudapi'e tosaqlirini bösüp ötüsh bilen pütün Uyghur diyarini toluq azad qilishning sher-shara'itini hazirlawatqan bir peyitte, sowét hökümitining otturigha chüshüp, sherqiy türkistan waqitliq hökümitini urush toxtitip gomindang hökümiti bilen tinchliq söhbiti ötküzüshke qistighanliqi , axirida sherqiy türkistan hökümitining xitay gomindang merkiziy hökümiti bilen tinchliq söhbiti ötküzüshke maqul bolghanliqining sewebliri hemde bashqa bir qatar mesililer heqqide toxtilidu.

Sherqiy türkistan hökümiti musteqilliqini étirap qilish sherti bilen söhbet ötküzüshni qarar qilghan

Tarixiy pakitlar shuni ispatlidiki, sherqiy türkistan inqilabchilirining eslide xitay gomindang hökümiti bilen söhbet ötküzüsh niyiti yoq bolup, söhbet qilish aldi bilen sherqiy türkistan hökümiti teripidin otturigha chiqirilghan emes, bu telep jang keyshi hökümiti bilen sowét hökümiti arisidiki uzun'gha sozulghan diplomatiyilik alaqe netijiside, ikki terepning raziliqi bilen, bolupmu, 1945-yili 8-ayning 14-küni sowét –xitay dostluq shertnamisi imzalan'ghandin kéyin meydan'gha kelgen bolup, jang keyshi hökümiti resmi yosunda stalin hökümitidin sowét hökümitining qozghilangchilar bilen xitay merkiziy hökümiti arisida wasitichi bolup bérishni telep qilghan idi. Sowét ittipaqi bilen xitay arisidiki kélishimde moskwa közligen menpe'etlirige érishish bedilige sherqiy türkistan waqitliq hökümitini urush toxtitip, tinchliq söhbetke qistighanliqining tarixiy asasliri bar bolupla qalmastin bu belki, inqilab shahidliridin hökümet bash katipi abdurewup mexsum ibrahimi, milliy armiye polkowniki ziya semidi hem bashqilarning bayanliridimu öz ipadisini tapqan idi. Sabit abduraxman ependi eyni dewirni yaxshi chüshen'gen we tetqiq qilghan kishi bolush süpiti bilen söhbet mesiliside öz yekünlirini otturigha qoyup mundaq dep yazidu. " Sowet ittipaqining mejburlishi arqisida sherqiy türkistan hökümiti öktebirning 2-küni mexsus yighin échip, gomindang hökümiti bilen söhbet ötküzüshke bérish kérekmu yaki yoqmu dégen mesilini muzakire qildi. Muzakire netijiside," eger gomindang hökümiti sherqiy türkistan jumhuriyitining musteqilliqini étirap qilip, bizni özliri bilen teng derijilik söhbetdash dep tonisa, mushu aldinqi shert astida söhbetke barsaq bolidu" dégen qararni aldi. Söhbetke baridighan wekiller ömikige rehimjan sabirhaji, exmetjan qasimi, obulxeyir töriler teyinlendi. Sherqiy türkistan hökümitining bu qarari mejburiyet arqisida élin'ghan qarar idi. Biraq, xitay wekili jang jijong he dégende sherqiy türkistan hökümitini tonumaydighanliqini éytip qattiq turdi. Yene sowét hökümitining konsulliri ewséyéw bilen dabashin sherqiy türkistan hökümitige bésim ishlitip yuqiridiki asasiy sherttin waz kéchishke. Xitayning teklipini qobul qilishqa mejbur qildi"

Sowét hökümitining bu teshebbusigha bashtin ayaq qarshi bolghan kishi elixan töre idi.

Bétimgha qandaq qarash kérek?

"Sherqiy türkistan inqilabi" namliq kitabning aptori merhum sabit abduraxman ependi. (1928-2005)

1945-Yili 10-aydin 1946-yili 6-ayghiche bolghan 8 aygha sozulghan söhbet jeryanida qattiq talash-tartishlar shuningdek ili wekillirining köp qétim ghuljigha qaytip bérip, muzakirilishishi netijiside, axiri 11 maddiliq bétim imzalandi.

11 Maddiliq bétim zadi ghelibimu yaki meghlubiyetmu dégen téma üstide eyni waqittimu köp munaziriler bolghan shuningdek hazirmu mewjut. Sabit abduraxman ependi bétim heqqide toxtilip öz köz qarishini otturigha qoyidu. Uning qarishiche, bu bétim emeliyette Uyghuristan xelqining milliy azadliq herikitini yérim yolda toxtitip turup, xitayning aram élip küch topliwélishigha purset yaritip bergenlik idi. Sowét hökümitining yardimi bilen xitay hökümiti ölkidiki eskiri küchini ashurup, 100 minggha yetküzüwaldi.

Sabit abduraxmanning chüshenchisi boyiche alghanda, egerde ene shu qehriman milliy armiye bolmighan bolsa, barliq urush sepliride düshmen meghlubiyetke uchrimighan bolsa, qisqisi xelq küchlük dushmen ajiz bolmighan bolsa, xitay merkiziy hökümiti hergizmu inqilabchilar bilen tinchliq bétim tüzmeytti. Ene shu qudretlik armiye jümlidin xelqning küchi eyni waqitta dunyadiki qudretlik memliketlerning biri dep hésablan'ghan xitay gomindang hökümitini söhbet qilishni özlirining otturigha qoyushqa seweb boldi hemde tunji qétim Uyghur xelqning hoquqlirini étirap qilishqa mejbur boldi. Bétim tüzülush bilen urush toxtishimu, emma exmetjan qasimi qatarliq milliy inqilab rehberliri düshmen bilen bolghan siyasiy küreshni qet'iy toxtatmay, milliy menpe'etni ching qoghdidi.

Sabit abduraxman ependining xulase qilishiche, gerche bétim tüzülgen bolsimu, emma ili, tarbaghatay we altaydin ibaret 283 ming kiwadrat kilométir kélidighan zéminda 1944-yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti mewjut bolup, bu rayonni idare qilip, xitay armiyisini kirgüzmidi, sherqiy türkistan jumhuriyiti qisqighina besh yil ichide siyasiy, iqtisad, medeniyet we ma'arip ishlirida zor yüksilishlargha ige boldi, qisqisi sherqiy türkistan jumhuriyiti yenila öz dölet bayriqi, milliy puli, özining dölet qanunliri we dölet apparatliri shuningdek milliy armiyisige taki 1949-yili Uyghur éligha xitay armiyisi kirgen'ge qeder ige bolup keldi. (Ümidwar)