`Sherqiy türkistan` namliq eser türkiyide neshrdin chiqti

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Enqere uniwérsitéti siyaset fakultéti oqutquchisi barish adibelli ependi yazghan `sherqiy türkistan` namliq eser. RFA Photo / Erkin Tarim

Yéqinqi yillardin béri türkiyide Uyghurlarning tarixi, edebiyati, tili we bügünki weziyiti heqqide tetqiqat élip bérishqa qiziqidighan bilim ademlirining sani barghanséri köpeymekte. Buninggha egiship Uyghur diyari we Uyghurlar heqqide neshr qilin'ghan maqale we kitablarning sanimu köpeymekte. Ötken ayda enqere uniwérsitéti siyaset fakultéti oqutquchisi barish adibelli ependi yazghan `sherqiy türkistan` namliq eser istanbul iq medeniyet sen'et neshriyati teripidin neshr qilindi.

Kitab 6 bölümidin terkip tapqan bolup, jem'iy 192 bet. Kitabning birinchi bölümining mawzusi `sherqiy türkistan rayoni` bolup, bu bölümde tarim oymanliqi, jungghar oymanliqi, sherqiy türkistandiki östeng we deryalar, sherqiy türkistandiki énérgiye we kan bayliqliri, sherqiy türkistanning bashqurush tüzümi qatarliq mezmunlar bayan qilin'ghan. Ikkinchi qisimning mawzusi` sherqiy türkistanning tarixi` bolup, bu bölümde sherqiy türkistanning xen sulalisi mezgilidin manju impiratorliqi mezgiligiche bolghan tarixi anglitilghan. Üchinchi bölümning témisi osmanli impériyisining uzaq sherq we xitay siyasiti bolup, buningda xitayda yüz bergen musulman qozghilangliri, osmanli impériyisining türkistan siyasiti qatarliq mezmunlar anglitilghan. Tötinchi bölümde yaponiyining türkistan siyasiti bayan qilin'ghan. Beshinchi bölümning témisi `sherqiy türkistanda jumhuriyetler mezgili` bolup, 1933 ‏- we 1944-yillirida élan qilin'ghan ikki jumhuriyet heqqide tepsiliy melumat bérilgen. Altinchi bölümde soghuq urush mezgilidiki we soghuq urushtin kéyinki türkiye ‏- xitay munasiwitide sherqiy türkistan mesilisi bayan qilin'ghan. Kitabning axiridiki muhim shexsler bölümide, sherqiy türkistan tarixida iz qaldurup ketken muhim kishilerdin mehmet émin bughra, eysa yusuf aliptékin, mes'ut sabiri bayqozi we élixan töre saghuni qatarliq kishilerning ish izliri tonushturulghan.

`Sherqiy türkistan` namliq bu kitab heqqide téximu tepsiliy melumat élish üchün bu kitabning aptori barish adilelli ependi bilen söhbet élip barduq.

Barish adibelli ependi aldi bilen bu kitabni yézishtiki meqsiti üstide toxtaldi: "Méning kespim xitayning tashqi siyasitini tetqiq qilish. Méningche xitay dégen waqtimizda sherqiy türkistan heqqide toxtalmasliq eqilge sighmaydu. Sherqiy türkistan mesilisi türkiyide qiziqarliq bir téma. Biz sherqiy türkistan mesilisini burundin tartip türkiyide yashawatqan Uyghurlarning anglatqini buyiche chüshinip, ularning dégenlirige asaslinip turup tetqiq qilip kelgen iduq. Hazir sherqiy türkistan mesilisi rayon xaraktérlik mesile bolushtin halqip, dunyaning kün tertipige kélishke bashlidi. Men bu kitabni yézish jeryanida burun bu heqte élip bérilghan tetqiqatlarning xelq'ara munasiwetlerdin ayrim élip bérilghanliqini chüshinip yettim. Shunga xelq'ara munasiwetler jehettin sherqiy türkistan mesilisining qandaq bir mesile ikenlikini otturigha qoyush üchün bu eserni yazdim."

Barish adibelli ependi bu kitabning sherqiy türkistan tetqiqatidiki bir bashlan'ghuch ikenlikini, ikkinchi kitabida téximu etrapliq yazidighanliqini éytip mundaq dédi: "Bu kitabni yézish arqiliq sherqiy türkistan mesilisige peqetla kirish sözi yazdim dep oylaymen. Kélechekte téximu etrapliq bir eser yézishni oylawatimen. Bu kitabta sherqiy türkistan mesilisini qisqiche anglattim, hetta sherqiy türkistan dawasidiki muhim shexisler heqqidimu qisqiche melumat bérip öttüm. Chünki türkiyide bu kishiler anche yaxshi bilinip ketmeydu. 2000-Yilidin tartip sherqiy türkistan mesilisi dunyaning muhim mesililiridin birige aylandi. Shuning bilen birlikte, bu mesile türkiye bilen xitay otturisidiki achquchluq mesililerdin biridur. Men bu kitabta türkiye hökümiti sherqiy türkistan mesilisige néme üchün aktip köngül bölmeydu dégen so'alghimu jawab tépishqa tirishtim. Bu kitabni oqughan kishi sherqiy türkistan heqqide qisqiche melumatqa ige bolupla qalmay, sherqiy türkistan mesilisining xelq'ara munasiwetlerdiki orninimu biliwalalaydu. Hetta türkiye ‏- xitay munasiwitidiki sherqiy türkistan mesilisining tarixinimu biliwalalaydu."

Barish adibelli ependi eserliride diplomatiyilik sözler bilen sherqiy türkistan mesiliside xitay hökümitini agahlandurghanliqini éytti: "Eger u rayonda Uyghurlar heqiqiy depsende qiliniwatqan bolsa, biz buni sipayilik bilen dewatimiz. Biz shuni dewatimiz, u yerde bir millet bar, esirlerdin béri u topraqlarda yashap kelmekte. Bularning döletlirimu bolghan. Xitay hökümiti kurdlargha döliti yoq millet dep ich aghritidu. Emma xitaydiki Uyghurlar tarixta dölet qurghan millet. Shunga men eserlirimde sherqiy türkistan mesilisini ilmiy, diplomatiyilik uslubta bayan qilip kéliwatimen. Hazirghiche teywen we xitay heqqide kitablirimmu neshr qilindi, hazir tibet mesilisi heqqide bir eser yéziwatimen." (Erkin tarim)