Tajikistanliq alim sherqiy türkistan islam jumhuriyiti heqqide kitab yazdi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Tajikistanliq tarix penliri doktori kamal abdullayéw yéqinda 1917- yilidin 1937- yilighiche bolghan ariliqta ottura asiyada yüz bergen köchmenlik tarixi mesilisi heqqide bir kitab yazghan bolup, mezkur kitabning xéli köp betliri 30- yillardiki Uyghur élining siyasiy tarixigha béghishlan'ghan. Kamal abdullayéw kitabining bir bölümini " shexslerning tarixi, tulpar at - ma jungying" dep atighan bolup, mezkur bölek ottura asiyada tarqitilidighan intérnét tor béti -"perghane.Ru" da élan qilindi.

Moskwa rus köchmenlirini qozghilangni basturushqa ishletken

Kamal abdullayéwning mezkur esirining birinchi qisimi 1931- yilidiki xoja niyaz hajim rehberlikidiki qumul qozghilingidin tartip, gensudiki tunggan küchlirining majungyingning bashchiliqida Uyghur éligha chiqishi hemde ularning Uyghurlar bilen birliship, jin shurén we shéng shiseyge qarshi élip barghan küreshliri, sowét ittipaqining buninggha tutqan pozitsiyisi hemde moskwaning xitay militaristi shéng shiseyni yölep turghuzup, hetta eyni waqittiki sowét rusiyisining düshmenliri hésablinidighan qachaq "aq oruslar"ni qorallandurup, Uyghur we tunggan qozghilangchilirini meghlup qilghanliqi sözlinidu.

Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining yoqitilishidiki asasiy sewebler

Aptorning esirining bu bölümining ikkinchi qismida mexsus Uyghur élining jenubida yüz bergen qozghilanglar we sherqiy türkistan islam jumhuriyitining dölet teshkilati, milliy terkibi we sowét ittipaqi hem etraptiki döletlerning tutqan mu'amilisi we bashqilar sözlinidu.

Aptorning qarishiche, sowét ittipaqi qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitige nahayiti soghuq mu'amilide bolghan bolup, sewebi, bash ministir sabit damollam türk, ereb we afghanistanliq meslihetchiler bilen qorshiwélin'ghan. U, en'giliye bilen xupiyane alaqide bolup, londonning qollishigha érishmekchi bolghan hemde xéli kop döletlerge özlirini étirap qildurush üchün elchiler ewetken idi. Yene bir ehwal shuki, sherqiy türkistan islam jumhuriyitide uzun mezgil sowét ittipaqigha qarshi qoralliq heriket qilip, basmichiliq bilen eyiblen'gen janibék qazi, yüsüpjan qurbéshi qatarliq kishiler muhim salahiyetke érishken. Etraptiki afghanistan we en'giliye hergizmu ashkara halda bu hökümetni qollashqa jür'et qilalmighan. Sherqiy türkistan jumhuriyiti yene xitay qoshunliridin bashqa tungganlar bilenmu élishqan.

Kamal abdullayéwning qarishiche, omumen qilip éytqanda, eyni waqitta sherqiy türkistan jumhuriyitining birmu dosti bolmighan bolup, uning etrapi düshmenler bilen tolghan. Ene shundaq sewebler tüpeylidin mezkur yéngi hökümet nahayiti tézlik bilen yoq qilin'ghan.

Aptor ma jungyingning teqdirining sirini pash qilalmidi

Tajikistan tarixchisi kamal abdullayéw Uyghurlarning 30- yillardiki mezkur siyasiy tarixini yorutush üchün rusche, in'gilizche we bashqa tillardiki matériyallar hem bezi arxip matériyalliridin paydilan'ghan bolup, asasiy merkiziy nuqtisini sowét ittipaqining sherqiy türkistan siyasitige qaritip, moskwaning bu jayda meyli Uyghurlarning, meyli shéng shiseyning, we yaki tungganlarning qandaq xaraktérdiki bolsun, musteqil bir dölet qurushigha yol qoymighanliqini xulasilaydu. Biraq, u sherqiy türkistan islam jumhuriyitini öz qoli bilen yoq qilghan ma jungyingning ish tamam bolghandin kéyin qeshqerdiki sowét konsulxanisi bilen alaqiliship, moskwagha ketkenlikini yazsimu, lékin, uning axirqi teqdirige a'it sirlarni pash qilishqa we yene bezi sirlarni échip bérishke muweppeq bolalmaydu.

Aptorning qarishiche, 1917- yili ottura asiyada char padishah hakimiyiti yimirilgendin kéyin, bolshéwiklar hakimiyetni igilesh bilen ottura asiya xelqlirining musteqilliq we bolshéwiklargha qarshi heriketliri bashlandi. Biraq, bu qarshiliqlar basturulush bilen xulasilinip, nurghunlighan kishilerning afghanistan, sherqiy türkistan we bashqa jaylargha köchüp kétish dolquni qozghaldi. Rus köchmenliri bolsa, sowét ittipaqi we xitay millitaristlirining zorlishi bilen ular teripide turup yerlik xelqlerni basturushqa qatnashsa, musulman köchmenliri yerlik Uyghur qatarliq xelqlerning qozghilanglirigha aktip qatnashti hemde meghlubiyetke uchrighandin kéyin ikkinchi qétim bashqa döletlerge qéchishqa mejbur boldi. Bashta birliship jeng qilghan Uyghurlar bilen tungganlarning siyasiy meqset we idé'ologiye jehettiki perqi tüpeylidin kélip chiqqan ziddiyetler we ularning munasiwetlirining buzulushi her ikkila terepke éghir aqiwetlerni élip keldi.

Nöwette, Uyghurlarning yéqinqi zaman siyasiy tarixi xelq'arada belgilik qiziqish qozghimaqta. (Ümidwar)