Yawro asiya ötkili - shinjangning tarixi (1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

"Yawro-asiya ötkili- shinjangning tarixi" namliq kitabning muqawisi

Amérika paytexti washin'gtondiki jorji town uniwérsitétining proféssori, tarixi penliri doktori jamés milliwardning "yawro –asiyaning ötkili –shinjangning tarixi" namliq kitabi yéqinda niyorktiki kolombiye uniwérsitéti neshiriyati teripidin neshir qilinip tarqitildi. Aptorning chüshendürüshiche, mezkur kitab peqet bir dewr heqqide yaki ayrim téma boyiche yézilghan eser bolmastin belki, Uyghur élining qedimdin tartip, taki bügünki kün'giche bolghan köp esirlik tarixiy musapisini ekis ettüridighan omumiy tarix kitabidur.

Jamés milliward kim?

Proféssor jamés milliward uzun yillardin buyan Uyghur éli, xitay we ottura asiya tarixi boyiche oqutush hem tetqiqat bilen shughullan'ghan bolup, uning asasliq tetqiqati ching sulalisining Uyghur élidiki hökümranliq siyasitige qaritilghan hem bu heqte stanford uniwérsitétida doktorluq dissértatsiyisi yaqilighan shuningdek bir qanche on parche maqale hem kitablirini neshir qildurghan. Aptor yéqinqi yillardin buyan Uyghurlarning hazirqi siyasiy heriketliri we Uyghur élining mewjut weziyiti heqqidimu izdinishke bashlighan bolup, uning ottura asiya rayonidiki Uyghur teshkilatlirining pa'aliyetliri toghrisida élan qilghan maqalisi xelq'araliq insan hoquqi teshkilatliri, Uyghur mesililiri tetqiqatchiliri we közetküchilirining paydilinish menbelirining birige aylan'ghan.

Aptor qedimki tarix heqqide qisqichila toxtilidu

Proféssor jamés milliwardning "yawro - asiyaning ötkili –shinjangning tarixi" namliq mezkur kitabi kirish söz, xatime we sekkiz babtin terkip tapqan bolup, kitabning aldinqi üch babida Uyghur élining jughrapiyilik we gé'ologiyilik tüzülüshini öz ichige alghan qedimki dewrlerdin 19 - esirning deslepki yérimighiche bolghan tarixiy musapiliri omumlashturulup qisqiche yoritilidu.

Kitabning birinchi babida Uyghur élining jughrapiyilik, gé'ologiyilik tüzülüsh we ékologiyilik ehwali hemde Uyghur élining tarix dewrige kirgendin kéyinki qedimki qebililer hem xitay ottura tüzlenglik xandanliqliridin xen sulalisi bilen hunlarning Uyghur élining kontrolluqini qolgha keltürüsh üchün élip barghan küreshliri shuningdek qedimki türk qaghanliqi we uningdin kéyinki merkiziy yawro - asiyaning yaylaq hökümranliq enenisini dawamlashturghan Uyghurlar heqqide omumlashturup bayan qilishqa qaritilghan.

Nazuk téma: shinjang xen dewridin étibaren junggoning zéminimu?

Uyghur élining qedimki zaman siyasiy tarixi bolupmu, xen we tang sulalisining bu rayon bilen bolghan siyasiy munasiwetler mesilisi mezkur rayonning tarixini tetqiq qilidighan alimlar arisidiki talash - tartish témisi bolup, mutleq köp sanliq xitay alimliri teripidin birdek tekitlinip kéliwatqan "shinjang gherbiy xen dewridin étibaren junggoning zémini bolghan" dégen nuqti'inezer ene talash - tartishlarning tüginidin ibaret. Chünki, mezkur nuqti'inezer bügünki künde gherb dunyasidiki we bashqa ellerdiki tarixshunaslarning shuningdek Uyghurlarning özlirining tarixshunaslirining qoshulmasliqidin qet'iy nezer xitay hökümet tarixchiliri we xitay hökümiti teripidin "ret qilghili bolmaydighan pakit" süpitide békitilip, qoyuq siyawiylashturiwétilgen, junggo hökümiti bu arqiliq özining "shinjangdiki" igilik hoquqini qoghdimaqchi bolidu.

Amérika tarixchisi jamés milliward tarixiy pakitlar bilen xitay tarixchilirining bu nuqti'inezerini ilmiy usulda ret qilip miladining aldi keynidiki hunlar bilen xen sulalisi arisida yüz bergen uzun muddetlik urush heqqide xulasilap, "xen sulalisi héch qachan hunlar bilen uysunlar bashtin axiri hökümranliq qilghan jungghariye yeni shimaliy shinjangni igiliyelmigen. Pütün shinjangni xen sulalisi mezgilide junggoning zémini bolghan déyish kéyinki tarixchilarning her xil menbelerning beziliri asasida burmilap chiqarghan yekünliridur, bu nuqtidin élip éytqanda, tarixchilar herbiylerdinmu küchlük kelgen", "xen sulalisi dewride xitayning resmiy halda shinjanggha hökümranliq qilishining bashlan'ghanliqi heqqidiki köz qarash talash - tartish qilish qimmitige ige" dep otturigha qoyidu.

Aptorning qarishiche, xen sulalisi bilen hunlarning küreshliri ikki nuqtidin chiqish qilin'ghan bolup, bu birinchidin mongghuliye we jungghariyidiki köchmen qebililerning tarim –turpan wadisini özining ashliq menbesi qilish kürishi bolsa, ikkinchidin bu shimaliy tereptikilerge qarshi urush bolup, xitaydiki küchler köchmen xelqlerning gherbni bayliq bazisi hem buningdin paydilinip xitaygha xeter élip kélishining aldini élish üchün heriket qilghan idi. Xen sulalisining gherbiy rayon'gha kéngiyishi bashqiche qilip éytqanda xen sulalisining hunlar bilen bolghan uzun mezgillik düshmenlikidin kélip chiqqan hem bixeterlikni qoghdash tüsi alghan, bu soda - tijaret we yéngi zéminlerni igileshni meqset qilghan emes.

Aptor esirining mezkur babida yene kök türklerning hökümranliqi, uning tang sulalisi bilen bolghan munasiwetliri, türkler bilen tang sulalisi arisida yüz bergen küreshler jümlidin tang impériyisining Uyghur éli we ottura asiyadiki tesirini tiklesh hem bu rayonlargha hökümranliq ornitish yolidiki küreshliri qisqiche ekis ettürilidu.

Aptorning qarishiche, gerche tang sulalisi deslepki mezgillerde küchiyip, türk qaghanliqining rayondiki hökümranliqini aghdurup tashlighan bolsimu, lékin Uyghur élining jenubi qisimigha nisbeten mustehkem hökümranliq ornitalmighan, buninggha tibetler tosqunluq qilghan bolup, tarim wadisi da'im tibetler bilen tang arisida talishish nuqtisi bolghan. Omumen, bu mezgillerde tarim - turpan wadisi siyasiy we medeniyet hadisilirining uchrishish nuqtisigha aylan'ghan.

Elwette, aptor esiride asasliqi 19 - we 20 - esir dewrini teswirleshni meqset qilghanliqi üchün Uyghur élining qedimki dewrler tarixi mesililiri boyiche peqet qisqichila toxtalghachqa, eyni waqittiki tarim - turpan wadisidiki siyasiy weqeler, étnik terkibler we ularning pa'aliyetlirining konkrét körünüshlirini bir - birlep bayan qilmay, peqet bu dewrning siyasiy, ijtima'iy - iqtisadiy hem medeniyet musapiliri heqqidiki öz yekünlirinila otturigha qoyidu. (Ümidwar)