"Dunyada toqunush bolghan rayonlar" namliq kitapta Uyghur mesilisige keng kölemde yer bérilgen


2006.07.17
DunyaCatismaBolgesi.jpg
Kitabning muqawisi

Türkiye sakarya uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler oqutquchisi doktor kamal inat, burhanettin duran, muhittin ataman qatarliq kishiler yazghan "dunyada toqunush bolghan rayonlar" namliq kitab enqerediki nobél neshriyati teripidin neshir qilindi.

Kitab, 708 bettin terkip tapqan bolup kitabta ottura sherq, shimaliy afriqa, yawropa, kafkasiye we ottura asiya, afriqa, amérika, sherqiy we jenubi asiyadiki toqunush mewjut bolghan rayonlar we u toqunushlarning sewebi anglitilghan. Kitabning ottura asiya qismida afghanistan, tajikistan, özbékistan, qirghizistan we Uyghur diyaridiki toqunushlar we bu toqunushlarning sewebliri tepsili anglitilghan. Kitabning 327-betide xeritiler bilen yer bérilgen "sherqiy türkistan Uyghurlarning musteqilliq kürishi" bölümide Uyghur mesilisi tepsili bayan qilin'ghan. Bu bölüm sherqiy türkistan mesilisining izahati, sherqiy türkistan mesilisining otturigha chiqishi, sherqiy türkistan mesilisining dunya üchün ehmiyiti, hulase dégen qisimlardin terkip tapqan.

Biz bu kitab heqqide tepsili melumat élish üchün kitabning aptori doktor kamal inat ependi bilen söhbet élip barduq.

Hörmetlik doktor kamal inat ependi, dunya mesililiri etrapliq oz ichige élin'ghan bu kitabni yézish pikri sizde qandaq peyda bolghan?

Bu kitabni yézish pikri men gérmaniyide dokturluqta oquwatqan waqtimda peyda bolghan. U yerde dunyaning mesililirini sistémiliq bir shekilde anglatqan kitablarni körgen idim. Türkiyide xelq'ara munasiwetler kespi yéngi kesip bolghachqa kop boshluqlar bar. Türkiyide peqetla ottura sherq we yawropadiki toqunushlar anglitilghan kitablarla bar idi. Shunga türk xelqini dunyaning bashqa rayonliridiki toqunushlardinmu xewerdar qilish üchün bu kitabni yézip chiqtim.

Siz kitabingizda ottura asiyani kelgüside eng kop toqunush meydan'gha kélidighan rayon dep körsitipsiz. Heqiqeten shundaq bolamdu, néme üchün ?

Könglimiz dunyaning héchqandaq bir yéride toqunush bolushini xalimaydu elwette, xelq'ara munasiwetlerdiki neziriyelerdimu dawamliq tinchliqni yaqilaymen. Emma dunyadiki bezi döletlerning menpe'eti tüpeylidin nurghun yerlerde toqunushlar meydan'gha kelmekte. Bolupmu, ottura asiyada sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin u yerde musteqil döletler barliqqa keldi. Burundin tartip toqunush meydani bolup kelgen türkistan jughrapiyisi 11-sintebir weqesidin kéyin yéngidin toqunush rayonigha aylandi. Bügün sherqiy türkistan mesilisi asta - asta dunyaning kun tertipige kélishke bashlidi. Buning sewebi hemmimizge melum bolghinidek 11-sintebir weqesidin kéyin xitaylar buni bahane qilip turup Uyghur türklirini basturmaqchi boldi. Shuning bilen bu yerdiki insan heqliri depsendiliri dunyaning diqqet étibarini qozghashqa bashlidi. Qisqisi, türkistan rusiye bilen xitaying otturisidiki bir tengpung rayon. Amérikining bu yerge qiziqishi bu uch chong dölet otturisida toqunushqa sewep bolmaqta. Shunga uzun muddette bu rayonni toqunush rayoni diyishke bolidu.

Yéqindin buyan türkiyide chiqqan kitablarda shundaqla sizning kitabingizdimu Uyghur mesilisige alahide yer bériliptu. Buning türkiyining Uyghur siyasitige qandaq bir tesiri bolar?

1949 - Yili xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin sherqiy türkistan bésiwélindi. Xelq'arada tibet mesilisi bek tilgha élin'ghan bolsimu, Uyghur mesilisi anche tilgha élinmidi. Shuni qobul qilishimiz lazimki, eger bir mesilige gherb dunyasi köngül bölse undin kéyin dunyamu köngül bolidu. Yéqindin buyan Uyghur mesilisi gerb dunyasining diqqitini tartishqa bashlidi. Mesilen, yéqinda gérmaniyide chiqqan bir zhornalda Uyghur mesilisi etrapliq bayan qilin'ghan bir maqale bar idi. U maqalide xitaylarning sistémiliq halda Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasiti élip bériwatqanliqini yézilghan. Belki, türkiyide bu xil maqalilerning köplep yézilishi bilen türkiye hökümiti gérmanlargha oxshash xitay bilen bolghan munasiwitide Uyghur mesilisini insan heqliri jehettin tilgha élishi mumkin dep oylaymen.

Sizche türkiye hökümiti sherqiy türkistan mesilisini bir dölet siyasitige aylanduramu?

So'alingizni ikkige bolup jawaplash mumkin. Birinjisi, türkiye bundin kéyin sherqiy türkistan mesilisige téximu bek ehmiyet bérishi kérek. Buningda insan heqliri jehettin köngül bolishi mumkin, chünki gherb dunyasi bu mesilige insan heqliri jehettin köngül bolidu. Amérika tashqi ishlar ministirlikining her yili insan heqliri doklatida Uyghurlargha yer bérishi kishini söyündüridighan bir ehwal. Ikinjisi, Uyghurlar türklerning qérindishi bolghachqa héchbir menpe'et kütmestin Uyghur mesilisige alahide köngül bolishi kérek. Menche türkiye kelgüside Uyghur siyasitini turghuzidu.

Hörmetlik doktor kamal inat ependi bu kitabni élishni xalighanlar qeyerdin alalaydu?

Bu kitabni nobél neshriyati neshir qildi. Türkiyidiki putun kitabxanilarda sétiliwatidu. Bu yerlerdin alghili bolidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.