"Türkiy tillar diwani" ning ezerbeyjanche neshr qilin'ghanliqi munasiwiti bilen teyyarlighuchini ziyaret(2)

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kitabning téshi

Ulugh alim mehmut qeshqirining türkiy tillar diwani namliq esiri ötken ay ezerbeyjanning paytexti bakuda neshir qilindi. Bu eser burun türkche, özbékche, Uyghurche, qazaqche, némische, in'glizche, parische we xitayche qatarliq tillargha terjime qilin'ghan idi. Kitab 9 - bolup ezerbeyjan türkchisige terjime qilin'ghan.

Türkiy tillar diwani baku dölet uniwérsitéti oqutquchisi türkolog remiz esker teripidin terjime qilin'ghan bolup, u hazir kitabni yene ruschighimu terjime qilishqa bashlighan. Bu kitabning bésilishigha türkiye jumhuriyitining 9-re'is jumhuri sulayman démirel iqtisadi jehettin yardem qilghan bolup, kitabning bash qismida ezerbeyjanning merhum jumhur re'isi heyder aliyéw bilen türkiye jumhuriyitining 9-jumhur re'isi sulayman démirelning renglik resimliri qoyulghan.

Biz bu eser heqqide tepsili melumat élish üchün kitabni ezerbayjan türkchisige terjime qilghan proféssor, doktor ramiz esker bilen téléfon ziyariti élip barduq.

- Hörmetlik remiz esker ependi, türkiy tillar diwanining ezerbeyjan türkchisige terjime qilinip neshir qilinishining nime ehmiyiti bar sizche?

- Buning zor ehmiyiti bar. Sizgimu melum, türkiy milletler 3 chong a'ilige ayrilidu. Bular ezerbeyjan, türkmen, türkiye türklirini öz ichige alghan oghuz a'ilisi bolup bularning ortaq esiri qorqut atadur. Ikkinchi a'ile bolsa, qipchaq a'ilisidur. Buninggha qazaq, qirghiz, qaraqalpaq we noghaylar kiridu. Bularning ortaq dastani bolsa manas dastanidur. 3 -A'ile bolsa qarluq a'ilisi bolup, bular Uyghurlar we özbeklerdin terkip tapqan. Bularning ortaq esiri yüsüp xas hajipning "qotadghubilik" dégen esiridur. Türkiy tillar diwani bolsa pütün türkiy milletlerni öz ichige alghan ortaq shah eser bolghanliqi üchün buning ezerbeyjanda neshir qilinishi zor ehmiyetke ige. Pütün türkiy milletler türkiy tillar diwanisiz özlirining eserlirini toghra oquyalmaydu. Türkiy tillar diwani bolmay turup, buningdin 1000 yil burunqi türkchining söz bayliqi, türkiy milletlerning ortaq örp -adet, folklor, sen'itige oxshash qimmetlerni toghra tonuyalmaymiz. Bu eserde eskiri unwan, qoral yaraq isimliri, dastanlar, qoshaqlar, toy-tökün, ölüm-yétim, késelliklerning isimliri, chalghularning isimlirige oxshash nurghun nersilerning étimologiyisini tapalaysiz. Mesilen, türkiy tillar diwanida 40 xil tamaqning ismi bar. Yeni bu eser 1000 yil awalqi türklerning eynikidur. Shunga yéngi musteqil bolghan ezerbeyjan jumhuriyiti üchün nahayiti muhim bir eser dep qaraymen.

- Siz bir zhornalist turuqluq türkologiye saheside köp tetqiqatlar élip béripsiz. Türkologiyige qiziqishingiz qandaq peyda bolghan?

- Bu qiziqish ta baliliq yillirimdin tartip bar idi. Men erminiyede tughulup chong bolghan. U yerde bizge bésim bar idi. Men bésim yilliridimu dawamliq türkiye téléwiziyelirini körüp radiyolirini anglayittim. Kéyin moskwada oquwatqan waqtimdimu dawamliq türkler bilen arilashtim. Sowét ittipaqi mezgilide türk bolghanliqimiz üchün dawamliq bésim we zulum körettuq emma körgenséri milletchilik héssyatlirimiz kücheygen idi. Shu waqittin tartip men türk dunyasining mesililirige we türkologiyege qiziqishqa bashlighan idim.

- Hörmetlik proféssor, doktor ramiz esker ependi siz türk dunyasigha türkologiye tetqiqatigha özingizni atighan bir kishi ikensiz. Türk dunyasining eng muhim mesilisi néme sizche?

- Erkin ependi, men 1993-yilida ürümchige bardim. Eslide türkiy tillar diwani namliq kitabning Uyghurche nusxisini tépish üchün barghan idim. U yerde Uyghurlar bilen sözleshtim, Uyghurche ezerbeyjanchige bekla yéqin iken. Men u yerde moysipit Uyghurlarni körgende eysa yüsüf alptékinni bilemsiler, dep sorisam qorqup gep qilalmidi. Emma yashlargha eysa yüsüp alptékin kim? dep sorisam héchkim bilelmidi. Sowét ittipaqi mezgilide bizdimu shundaq bolghan. Emma hazir azerbayjanda hemme adem sherqiy türkistanni bilidu, xitaylarning Uyghurlargha élip bériwatqan bésim we zulum siyasitini bilidu. Xuda buyrisa sherqiy türkistan musteqil bolsa u yerdiki Uyghurlarmu bizni yaxshi biler. Hazir xitaylar Uyghurlargha öz tarixini, medeniyitini biz bilen bolghan qérindashliq munasiwitini ögetmeydu. Uyghur qérindashlirimizning öginishigimu ruxset qilmaydu, men Uyghur qérindashlirimning u yerdiki ehwalini bek yaxshi bilimen. Buningdin shuni köriwélishqa boluduki, türkiy milletler bir-birimizni yaxshi chüshenmeymiz, hetta qérindash ikenlikimiznimu yaxshi bilmeymiz.

- Hörmetlik proféssor, doktor ramiz esker ependi bügün türkiy milletlerning köpi erkinlikige érishti, siz türk dunyasining kélechikige qandaq qaraysiz?

- Men buni sizge anglitay. Bakude shans namliq bir gézit chiqatti. Bu gézitta 30 dek obzorum élan qilindi. Maqalilirimda türkiy döletliri birlikini qurup chiqish kéreklikini otturigha qoydum. Maqalemni oqughan nurghun kishiler méni xiyalperes dep eyiplidi. Emma yene nurghun kishiler méning bu köz qarishimni qollap quwwetlidi. Menche türkiy jumhuriyetliri arisida aldi bilen medeniyet jehettiki birlik, uningdin kéyin iqtisadiy jehettiki birlikni qurup chiqish kérek. Türkiy jumhuriyetler arisida yawrupa birlikige oxshash bir birlik qurulmighan teqdirde dunya siyasitide söz igisi bolalmaymiz, Uyghurlargha oxshash ézilgen qérindashlirimizghimu ige chiqalmaymiz. Türk ziyaliliri buni öz xelqige anglitishi kérek. Bu emelge ashqan teqdirde türk dunyasi dunya ténchliqi üchün paydiliq bolghan küchlük döletlerge aylinalaydu.

- Türkiyediki bezi obzorchilar kélechekte xitayning derijidin tashqiri chong dölet bolidighanliqini, amérikigha reqip bolalaydighanliqini ilgiri sürüshüdu, siz xitayning kélechékige qandaq qaraysiz?

- Tarixi di'aléktik deydighan bir nezeriye bar. Türklerning 3 chédirdin terkip tapqan qaya qebilisidin büyük osmanli impériyisi bash kötürüp chiqip, 3 qit'ege hakim bolup axiri yimirilgen. Sowét ittipaqimu yimirilgen. Xitaymu sowét ittipaqigha oxshashla choqum yimirilidu. Bu di'aléktikiliq qanuniyet, küchlinip, küchlinip bérip axirida ajizlash. Xitay uzun yillardin béri kéngeymichilik siyasiti yürgüzüp keldi, emdi parchilinish waqti yéqinlashmaqta. Yéqin kelgüside xitaylarning hakimiyiti astidiki, tibet, ichki mongghuliye we sherqiy türkistan hemmisi choqum azadliqqa érishidu.

- Eng axirida radi'o anglighuchilargha nime démekchisiz?

Men yéqinda türkiyining 9 – re'is jumhuri sulayman démirelning teklipige bina'en enqerege kélimen. Türkiye til tetqiqat ornida türkiy tillar diwani namliq eserni tonutimiz. U waqitta erkin asiya radi'osghimu ziyaretke kélimen. Men radi'o arqiliq Uyghur qérindashlirimgha sewri-taqet tileymen, allahtin Uyghurlarning baldurraq erkinlikke érishishini tileymen. (Erkin tarim)