Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (1)


2005.06.01
elixan-tore-150.jpg
Elixan töre saghuniy (1961-yili)

2003-Yili özbékistanning paytexti tashkent shehiridiki "sherq neshiriyati" 1944-yili ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining re'isi elixan törining "türkistan qayghusi" namliq kitabini özbék tilida neshir qildi.

Eser1966-1973-yilliri yézilghan bolup, bu mu'ellipning hayatining axirqi basquchliri bolushigha qarimay, u pütün imkaniyetliri bilen mexpiy rewishte mezkur esirini yézip püttürgen. Mirzaqamaq shara'itida tamamlan'ghan "türkistan qayghusi" da elixan törining hayat musapisining aldinqi basquchliri yeni ghuljida qozghalghan milliy azadliq inqilabighiche bolghan waqit ichide ottura asiyada we Uyghur élide körgen bilgenliri teswirlinidu. Eserde yene elixan törining millet, siyaset, din we medeniyet qarashlirimu ekis etken bolup, uning neziride türkistanning ikki qisimi yeni sherqiy türkistan bilen gherbiy türkistan ayrilmas bir gewdidur. Shunga u öz esirige türkistan qayghusi dep nam qoyghan.

Elixan törining kéyinki pa'aliyetliri

Ötmüsh tarixini untup hazirqi tarixini tonumighan bir millet, qarangghuda qalghan, qolida tayiqi yoq kor kishi kebi qayaqqa ayaq bésishni bilelmey, düshmenning yéteklishige egiship kétishke mejbur bolidu. Ochuq pikirlik sezgür weten oghlanlari tarixning qandaq zörür ikenlikini méning shu sözlirimdin ilham élip chongqur chüshinishliri kérek.

1944-Yilidin 1949-yilighiche dawamlashqan sherqiy türkistan jumhuriyitining re'is jumhuri elixan töre saghuniy 1946-yili 6-ayning otturlirida sowét ittipaqining ghuljida turushluq razwétka xadimliri teripidin mexpiy rewishte "sizni qorghasta özbékistan kommunistlar partiyisining birinchi sékritari osman yüsüpow kütüwatidu. Sözlishidighan muhim ishlar bar "dégen teklip bilen aldap, sowét ittipaqigha élip chiqip kétilgendin kéyin, hayatining qalghan qisimini tashkent shehiride ötküzidu. Elixan töre saghuniy bu jeryanda "tömür tüzükliri", "muzika risalisi", "nawadir ul weqe" qatarliq bir qanche eserni paris we ereb tilidin özbékchige terjime qilidu hemde "türkistan qayghusi"," diwan saghuniy" qatarliq eserlirini yazidu.

Elixan töre eyni waqitta öz hayatini qattiq sowét tüzümi astida, mirza qamaqta ötküzgen bolup, uning jemiyet bilen keng alaqe qilishi, öz eserlirini erkin türde élan qilishi zor cheklimilerge uchrighan bolushigha qarimay, u öz ghayisi we idiyisini ekis ettüridighan shé'irlarni shuningdek bashqa eserlerni yézip qaldurghan. U, bu eserlerning haman bir küni yoruqluqqa chiqishigha ishen'gen shuningdek sowét tüzümini öz ichige alghan barliq diktaturuluq , mustebit sistémilarning haman zawalliqqa yüzlinidighanliqini aldin körgen idi.

Elixan töre öz esirini yézishni tengri we millet aldidiki qerz dep bilgen

turkistan-qayghusi.jpg

Elixan töre saghuniy türkistan qayghusi namliq kitabining muqeddimiside özining néme sewebtin bu eserni yazghanliqi we néme sewebtin uninggha türkistan qayghusi dep nam bergenlikini chüshendürüp, özining bu eserni yézishigha allah we millet aldidiki ada qilishqa tégishlik burchi türtke bolghanliqini körsitidu. Elixan töre bu heqte mundaq dep bayan qilidu:

"Men eli saghuniy yashliq-yigitlik künlirimdin bashlap, erebi, farisi tillarni toluq rewishte özleshtürgen idim. Zamanning manga körsetken tosqunluqlirigha qarimay, tengrining yardimide keng kölemde dini, tibbi, we tarixi melumatlargha ige boldum. Erebche, farischilarni yézish, shé'ir éytish qabiliyiti mende bolsimu, lékin men öz türkiy ana tilimni bashqa tillardin artuqraq kördüm. Chünki, qaysi bir milletning ana tili öz wezipisini ötelmey, bashqa yat tillar aldida meghlubiyetke uchrap tiz pükse, undaq millet anche uzun'gha qalmay insaniy hoquqlardin ayrilghan halda uning hayat deptiri üstige qara xet yézilishi shübhisizdur. Undaq milletler peqet wetenliridinla emes, belki pütün barliqi bilen tarix yüzidin yoqilishqa mejbur bolidu. Yuqirida bayan qilin'ghan sözlerge qarap, özümde toplighan peziletlerdin tarix ilmini tallap aldim. Chünki, shu hazirqi dewrimiz 1966-yilida öz wetinide turup ghérb bolghan xelqimiz üchün tarix ilmi béliqqa- su kérek bolghandek kérek ikenlikini men uzundin buyan sezgen idim".

"Ötmüsh tarixini untup hazirqi tarixini tonumighan bir millet, qarangghuda qalghan, qolida tayiqi yoq kor kishi kebi qayaqqa ayaq bésishni bilelmey, düshmenning yéteklishige egiship kétishke mejbur bolidu. Ochuq pikirlik sezgür weten oghlanlari tarixning qandaq zörür ikenlikini méning shu sözlirimdin ilham élip chongqur chüshinishliri kérek".

"Emdi wetinim méni söymisimu, men uni söygenlikimdin, olusum méni mesitmisimu, men uni mensitkenlikimdin, weten üstide boliwatqan tarixiy özgirishlerni we hem buning kélechektiki yaxshi-yaman netijilirini körsitip, weten balilirigha ülge bolghidek, bashqilar buningdin ibret alghudek, bir tarixiy eser yézishqa kirishtim. Biraq men peqetqina islamperes emes idim. Belki yarilishimdinla insanperes idim".

Elixan töre özbékistan heqqide eser yézishtin köre sherqiy türkistan heqqide yézishni zörür dep bilgen

Qaysi bir milletning ana tili öz wezipisini ötelmey, bashqa yat tillar aldida meghlubiyetke uchrap tiz pükse, undaq millet anche uzun'gha qalmay insaniy hoquqlardin ayrilghan halda uning hayat deptiri üstige qara xet yézilishi shübhisizdur. Undaq milletler peqet wetenliridinla emes, belki pütün barliqi bilen tarix yüzidin yoqilishqa mejbur bolidu.

Elixan töre hayatining muhim qisimini Uyghur élide ötküzgen bolup, u mezkur elning siyasiy tarixida muhim orun tutqan shexs idi.

Elixan töre esirining kirish söz qisimida yene özining bu eserni yézish jeryanida qanchilighan derdlik köz yashlirining qeghezler üstige tökülgenlikini, shu sewebtin eserni "türkistan qayghusi" dep atighanliqini eskertidu.

Elwette, bu yerde éytiliwatqini élixan törining adettiki köz yashliri emes, belki u özi eqide baghlighan ghayisi üchün tökülgen yashlar, türkistandin ibaret bu keng zéminning azadliqi, erkinliki üchün azablan'ghan qelb zarliri idi.

Elixan töre yene öz esirini eslide hazirqi özbékistan dep atalghan uning wetini heqqide yézishni oylashqan bolsimu, biraq bu yerlerde axirqi waqitlarda yüz bergen éghir hadisiler, dehshetlik weqeler, tégi yoq déngiz kebi tügimes dastan bolghanliqi üchün waqtinche bolsimu, ularni qoyup turushni qarar qilghan. U bu heqte mundaq dep yazghan:

"Shu künlerde ejdihar aghzigha kélip qalghan, bizdin baldurraq yütüp kétilish aldida turghan sherqiy türkistan heqqide yazmaqni ela kördüm. Chünki, bu yerde 1931-yilidin 1946-yilighiche bolup ötken ulugh tarixiy weqelerge özüm bashchiliq qilip, emgikim singgen, közüm körgen idi. Bashqa wijdansizlar kebi tarix yüzini qarilashtin saqlinip ötken hadisilerde bolghan weqelerni héch yaqqa burimastin eyni, toghra yézishni lazim taptim. Lékin, bu ikki ölkining tarixi, siyasiy ehwalliri bir-biri bilen nahayiti baghlinishliq idi . Men pütün dunyani küresh meydanigha chaqirghan sowét hakimiyitining 1917-yili qurulghan künidin bashlap, 1931-yillarghiche ötken dehshet-wehshiy künlerni azraq bolsimu, yeni goya déngizning bir qetrisi kebi bolsimu yézip chiqmiqimni tarixiy wezipem dep bildim. Shuning üchün cheksiz qudretlik ulugh tengrige séghin'ghan halda sherqiy türkistan'gha otkünümde körgenlirimni, qilghan ishlirimni bayan qilmaqchi bolup, sözge kirishtim.

Elixan töre shuningdin kéyin, özining hayat sergüzeshtiliri heqqidiki bayanlirini bashlaydu. (Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.