Әлихан төрә сағунийниң "түркистан қайғуси" намлиқ әсири (2)

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики программиси
• Download story audio

Әлихан төрә сағуний (1961-йили)

Шәрқий түркистан җумһурийитиниң президенти әлихан төрә өз һаятиниң ахирқи йиллирида ташкәнттә йезип пүттүргән "түркистан қайғуси" намлиқ әслимә характерлиқ әсириниң 1-томиниң дәсләпки бабини "қәшқәргә өтүш" дәп атиған.

Аптор бу бапта өзиниң немә сәвәбтин қәшқәргә кетишкә мәҗбур болғанлиқи шуниңдәк 1917-1920-йиллирида русийидә йүз бәргән чар падишаһни ағдуруш вә униңдин кейинки, совет һакимийитини тикләш һәрикәтлири җәрянида оттура асияда йүз бәргән дәһшәтлик вәқәләр һәққидә баян қилиду.

Әлихан төриниң нәзиридики болшивикләрниң маһийити

Әлихан төрә совет болшивик һакимийитигә чиш тирниқиғичә өч болуп, униң баян қилишичә, буниңдики сәвәб болшивикләрниң әйни вақиттики шәпқәтсизликлири, хәлқни синипларға айриш билән тәприқичилиқ, миллий айримичилиқ қилғанлиқлири вә башқилар иди. Әлихан төрә сағуний өз баянлирини мундақ дәп башлайду:

- Һаят тарихи-инсанларниң синипий күрәшлиридин ибарәт дегән хата пикир карл маркс тәрипидин оттуриға қоюлған күнидин башлап, хәлқ ичидә кәң көләмдә һәсәд отлири қозғилип, инсанлар алимигә питнә-пасатлар ишики ечилған иди. Бу пикирни қариғуларчә қобул қилғучи адәмләрниң қолиға һөкүмәт өткәндин кейин, хәлқ оттурисидики синипий айримичилиқни вә хусусий мүлүкни йоқитиш үчүн, ишчилар һакимийити намидин дәһшәтлик қанунларни чиқарди.

- Униң нәтиҗисидә қара ишчи, надан деһқанлардин башқа хәлқ ичидә һәқлиқ(қанунлуқ) вә (қанунсиз)һәқсиз дегән питнә ғәвғаси башланди. Диндарларниң сөзи бойичә аллаһниң ирадиси, дәһриләрниң сөзи бойичә, тәбиәт қануниға қарши туруп, һаятлиқ алимидә баравәр һоқуқи билән яритилған инсанлар ичидин бир қисимини, өзлири чиқарған хиялий қанунлириға асаслинип,уларни һаятлиқ һоқуқлиридин пүтүнләй мәһрум қилди. Бу арқилиқ етилған-чепилған гунаһсиз кишиләрниң һесаби йоқ иди. Улардин ешип қалған қанунсизлар вә һәм қечип йүрүп қолға чүшмигән кишиләр һәққидә һәр түрлүк җазалар бәлгиләнди. Бәзилириниң барлиқ байлиқлири(нәрсилири) мусадирә қилинип, бала-чақилири кочиларға һәйдилип, өзлири йирақ йәрләргә сүргүн қилинди. Уларниң көплири қисқа вә узун муддәтлик қамақларға елинип, еғир ишларға селинди. Хәлқ оттурисидики бәзи бир адәмләрни қорқитиш вә алдаш йоллири билән йошурун хизмәтләргә бағлиди.

- Уруш-тиллаш вә қийнашлар дәһшитидин иманлиқ –имансин, виҗданлиқ-виҗдансиз кишиләр, бу мәнсәппәрәс җалладлар алдида (бир тәкис) турушқа мәҗбур иди. Чүнки, тапшуруқлар толуқ рәвиштә беҗирилмисә, улар үчүн бәлгиләнгән еғир җазаларниң дәрһал әмәлгә ешиши шүбһисиз иди. Һеч қандақ гунаһсиз, өзлиригә қарши дәп билгән кишиләрни шәпә чиқмас йәр асти өйләргә киргүзүп, қийнаш астида өлтүрүш кәби вәһшиликләр адәттики ишлардин иди. Бу җаллатларниң қолиға чүшкән бәхтсиз мәзлумлар, қийнашниң қаттиқлиқидин көңүллиридики сөзлири, көмүлгән маллирини йошуруп қелиш буяқта турсун өмридә аңлимиған, кишиң хияллариға кирмәйдиған сиясий төһмәт сөзлирини иқрар қилишқа мәҗбур болғанлиқлиридин, уларниң көплири паҗиәлик һалак болди".

Әлихан төрә бир мәзгил туңганлар арисида йошурун яшиған

Әлихан төрә өз юрти тоқмақта туралмай, бир мәзгил суқулуқ дегән җайдики туңганлар арисида яшайду. Бу туңганлар әслидә яқуп бәг қозғилиңи зо зоңтаң тәрипидин бастурулғандин кейин, қәшқәрийидин қечип өткән бәйяңхуниң әгәшкүчилири иди.

Әлихан төрә туңганларниң һимайисигә вә һөрмитигә еришиду. Буниңдики сәвәб униң диний билимила әмәс, бәлки расчил, сәмимий бир инсан икәнлики иди. У туңган хәлқиғә һәм юқири баһа бериду. Әлихан төрә туңганларниң қозғилаң һәрикәтлири һәққидә мундақ дәп язиду:

- Инқилаб башланған дәврлиридә көзгә көрүнәрлик кишиләр өз өйлиригә сигмиғанлиқидин мән һәм оз вәтини тоқмақ шәһиридә туралмастин биздин йүз чақирим йирақтики суқулуқ дегән җайда, туңганларниң ичидә күн кәчүрүшкә мәҗбур болдум. Чүнки бухара оқушини шу заман адити бойичә пүттүрүп, қайтқинимда диний илим оқуғучилири аз болсиму шуларниң ичидә тепилар иди. Буниң үстигә улар башқиларға қариғанда һәр җәһәттин бизләргә ярдәмчи иди. Туңган хәлқиниң келип чиқиши, тарихини орни кәлгәндә әлвәттә йетишимиз бизниң вәзипилиримиздур.

-1919-Йилиниң ахирлирида пишпәккә қарашлиқ қара балта, ақсу кәби 18 рус қишлиқи бирләшкән һалда болшивекләргә қарһси қозғилаң көтәрди. Байлиққа тошқан пишпәк, суқулуқ туңганлири һәм чүшәнмәсликтин бу ишқа арилишип қалди, нәтиҗидә тартқулуқ пүтүнләй уларниг үстигә чүшүп, әң еғир зәрбилик калтәкләр буларниң башлирида ойнитилди. Шундақ қилип, қизил армийә бәш йүз өйлүккә йәтмигән суқулуқ туңганлиридин сәккиз йүз кишини һәйдәп келип, базар оттурисида пилимотқа тутти. Улар ичидин оқ тәгмәй қалған яки яридар болуп, җени чиқмай турғанларни қизил әскәрләр арилап йүрүп, нәйзиләп өлтүрди, қозғилаңчилар мәркизи болған бәш миң чамилиқ ақсулуқ руслардин илгири- кейин болуп, өлүм җазаси көргәнлирим оттуздин ашмиған иди.

Аллаһ сақлиса бала йоқ дегәндәк шу йили суқулуққа бериштин мени сақлап, бу кәби нәтиҗисиз, қанлиқ қозғилаң апәтлиридин өзи асрап қалди. Шу вәқә болғанда мән тоқмақтин сәккиз чақирим шимал тәрәптики туңган қишлиқи қарақоңғуз мәсчитидә идим. Пишпәк, суқулуқ қачақлири қилич, милтиқ кәби барлиқ қораллирини көтүргән һалда тониған-тонимиған арилаш мәни издәп, кирип келишти. Буни көргән мәшчит қовмлири өз башлиридин қорқушуп, вә яна мәни айиғанлиқлиридин уларни бу йәрдә қондурмаслиқ үчүн мәслиһәт көрсәткән болсиму, бирақ мән буниңға разилиқ билдүрмидим. Бу кәби зор апәтләрдин мени нәччә қетим сақлап қалған меһрибан тәңрим илтипатиға ишәнгәнликимдин бу мәзлумларни әрләрчә очуқ чирай билән қарши елип, сунуқ көңүллирини көтүрдүм. Улар бу йәрдә йошуруп елиш имканийитиниң йоқлуқидин , илгири-ахири икки –үч күн турушқандин кейин, алмута, йәркәнт чегрилири арқилиқ ғулҗиға отмәкчи болуп кәтти".

Елихан төрә хатирисидики туңганлар

Сабиқ шәрқий түркистан җумһурийити президенти, әлихан төрә сағуний 1919-йили қирғизистанниң иссиқ көл әтрапида йүз бәргән рус, туңган вә қирғиз қатарлиқ милләтләрниң болшивикләргә қарши қораллиқ қозғилаң һәрикәтлириниң мәғлубийәт сәвәблирини хуласилашқа тиришиду. У суқулуқ районидики туңган мусулманлириниң пәқәт өзлириниң ирадиси вә етиқадиға тайинипла, өзидин қудрәтлик дүшмәнгә қарши җәң қилған болсиму, бирақ паҗиәлик мәғлубийәткә вә дәһшәтлик қирғинчилиққа учриғанлиқиға нисбәтән қаттиқ ечинишини ипадә қилиду.

Һәқиқәтән, тарихий пакитларға қариғанда, совәт һакимийити тикләнгән дәсләпки йилларда оттура асиядики һәр қайси милләтләрниң қаттиқ қаршилиқлириға дуч кәлгән болуп, кәң көләмлик қораллиқ қозғилаңлар партлиған иди. Бу мустәқиллиқ күрәшлиригә өзбек, қирғиз, туңган, уйғур вә башқа милләтләрниң һәммиси иштирак қилған болуп, бу һәрикәтләр совәт һакимийити тәрипидин таки 90-йилларғичә "басмичилар һәрикити" дәп һақарәтлинип кәлгән .

Шу қетимқи қозғилаңлар совәт коммунист қошунлириниң сәркәрдиси фрунзи тәрипидин дәһшәтлик түрдә бастурулған болуп, йәттә судики бир қанчә он уйғур йезилиридики уйғурларму қизил армийә тәрипидин коллектип һалда қирғин қилинған иди. Бу вәқә тарихта" ату вәқәси" дәп аталған . Демәк, әлихан төрә әнә шу паҗиәләр һәққидә йезишни милләт алдидики мәҗбурийәт дәп билгән. (Үмидвар)