Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Elixan töre saghuniy (1961-yili)

Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre öz hayatining axirqi yillirida tashkentte yézip püttürgen "türkistan qayghusi" namliq eslime xaraktérliq esirining 1-tomining deslepki babini "qeshqerge ötüsh" dep atighan.

Aptor bu bapta özining néme sewebtin qeshqerge kétishke mejbur bolghanliqi shuningdek 1917-1920-yillirida rusiyide yüz bergen char padishahni aghdurush we uningdin kéyinki, sowét hakimiyitini tiklesh heriketliri jeryanida ottura asiyada yüz bergen dehshetlik weqeler heqqide bayan qilidu.

Elixan törining neziridiki bolshiwiklerning mahiyiti

Elixan töre sowét bolshiwik hakimiyitige chish tirniqighiche öch bolup, uning bayan qilishiche, buningdiki seweb bolshiwiklerning eyni waqittiki shepqetsizlikliri, xelqni siniplargha ayrish bilen tepriqichiliq, milliy ayrimichiliq qilghanliqliri we bashqilar idi. Elixan töre saghuniy öz bayanlirini mundaq dep bashlaydu:

- Hayat tarixi-insanlarning sinipiy küreshliridin ibaret dégen xata pikir karl marks teripidin otturigha qoyulghan künidin bashlap, xelq ichide keng kölemde hesed otliri qozghilip, insanlar alimige pitne-pasatlar ishiki échilghan idi. Bu pikirni qarighularche qobul qilghuchi ademlerning qoligha hökümet ötkendin kéyin, xelq otturisidiki sinipiy ayrimichiliqni we xususiy mülükni yoqitish üchün, ishchilar hakimiyiti namidin dehshetlik qanunlarni chiqardi.

- Uning netijiside qara ishchi, nadan déhqanlardin bashqa xelq ichide heqliq(qanunluq) we (qanunsiz)heqsiz dégen pitne ghewghasi bashlandi. Dindarlarning sözi boyiche allahning iradisi, dehrilerning sözi boyiche, tebi'et qanunigha qarshi turup, hayatliq alimide barawer hoquqi bilen yaritilghan insanlar ichidin bir qisimini, özliri chiqarghan xiyaliy qanunlirigha asaslinip,ularni hayatliq hoquqliridin pütünley mehrum qildi. Bu arqiliq étilghan-chépilghan gunahsiz kishilerning hésabi yoq idi. Ulardin éship qalghan qanunsizlar we hem qéchip yürüp qolgha chüshmigen kishiler heqqide her türlük jazalar belgilendi. Bezilirining barliq bayliqliri(nersiliri) musadire qilinip, bala-chaqiliri kochilargha heydilip, özliri yiraq yerlerge sürgün qilindi. Ularning köpliri qisqa we uzun muddetlik qamaqlargha élinip, éghir ishlargha sélindi. Xelq otturisidiki bezi bir ademlerni qorqitish we aldash yolliri bilen yoshurun xizmetlerge baghlidi.

- Urush-tillash we qiynashlar dehshitidin imanliq –imansin, wijdanliq-wijdansiz kishiler, bu mensepperes jalladlar aldida (bir tekis) turushqa mejbur idi. Chünki, tapshuruqlar toluq rewishte béjirilmise, ular üchün belgilen'gen éghir jazalarning derhal emelge éshishi shübhisiz idi. Héch qandaq gunahsiz, özlirige qarshi dep bilgen kishilerni shepe chiqmas yer asti öylerge kirgüzüp, qiynash astida öltürüsh kebi wehshilikler adettiki ishlardin idi. Bu jallatlarning qoligha chüshken bextsiz mezlumlar, qiynashning qattiqliqidin köngülliridiki sözliri, kömülgen mallirini yoshurup qélish buyaqta tursun ömride anglimighan, kishing xiyallarigha kirmeydighan siyasiy töhmet sözlirini iqrar qilishqa mejbur bolghanliqliridin, ularning köpliri paji'elik halak boldi".

Elixan töre bir mezgil tungganlar arisida yoshurun yashighan

Elixan töre öz yurti toqmaqta turalmay, bir mezgil suquluq dégen jaydiki tungganlar arisida yashaydu. Bu tungganlar eslide yaqup beg qozghilingi zo zongtang teripidin basturulghandin kéyin, qeshqeriyidin qéchip ötken beyyangxuning egeshküchiliri idi.

Elixan töre tungganlarning himayisige we hörmitige érishidu. Buningdiki seweb uning diniy bilimila emes, belki raschil, semimiy bir insan ikenliki idi. U tunggan xelqighe hem yuqiri baha béridu. Elixan töre tungganlarning qozghilang heriketliri heqqide mundaq dep yazidu:

- Inqilab bashlan'ghan dewrliride közge körünerlik kishiler öz öylirige sigmighanliqidin men hem oz wetini toqmaq shehiride turalmastin bizdin yüz chaqirim yiraqtiki suquluq dégen jayda, tungganlarning ichide kün kechürüshke mejbur boldum. Chünki buxara oqushini shu zaman aditi boyiche püttürüp, qaytqinimda diniy ilim oqughuchiliri az bolsimu shularning ichide tépilar idi. Buning üstige ular bashqilargha qarighanda her jehettin bizlerge yardemchi idi. Tunggan xelqining kélip chiqishi, tarixini orni kelgende elwette yétishimiz bizning wezipilirimizdur.

-1919-Yilining axirlirida pishpekke qarashliq qara balta, aqsu kebi 18 rus qishliqi birleshken halda bolshiwéklerge qarhsi qozghilang köterdi. Bayliqqa toshqan pishpek, suquluq tungganliri hem chüshenmesliktin bu ishqa ariliship qaldi, netijide tartquluq pütünley ularnig üstige chüshüp, eng éghir zerbilik kaltekler bularning bashlirida oynitildi. Shundaq qilip, qizil armiye besh yüz öylükke yetmigen suquluq tungganliridin sekkiz yüz kishini heydep kélip, bazar otturisida pilimotqa tutti. Ular ichidin oq tegmey qalghan yaki yaridar bolup, jéni chiqmay turghanlarni qizil eskerler arilap yürüp, neyzilep öltürdi, qozghilangchilar merkizi bolghan besh ming chamiliq aqsuluq ruslardin ilgiri- kéyin bolup, ölüm jazasi körgenlirim ottuzdin ashmighan idi.

Allah saqlisa bala yoq dégendek shu yili suquluqqa bérishtin méni saqlap, bu kebi netijisiz, qanliq qozghilang apetliridin özi asrap qaldi. Shu weqe bolghanda men toqmaqtin sekkiz chaqirim shimal tereptiki tunggan qishliqi qaraqongghuz meschitide idim. Pishpek, suquluq qachaqliri qilich, miltiq kebi barliq qorallirini kötürgen halda tonighan-tonimighan arilash meni izdep, kirip kélishti. Buni körgen meshchit qowmliri öz bashliridin qorqushup, we yana meni ayighanliqliridin ularni bu yerde qondurmasliq üchün meslihet körsetken bolsimu, biraq men buninggha raziliq bildürmidim. Bu kebi zor apetlerdin méni nechche qétim saqlap qalghan méhriban tengrim iltipatigha ishen'genlikimdin bu mezlumlarni erlerche ochuq chiray bilen qarshi élip, sunuq köngüllirini kötürdüm. Ular bu yerde yoshurup élish imkaniyitining yoqluqidin , ilgiri-axiri ikki –üch kün turushqandin kéyin, almuta, yerkent chégriliri arqiliq ghuljigha otmekchi bolup ketti".

Élixan töre xatirisidiki tungganlar

Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti prézidénti, elixan töre saghuniy 1919-yili qirghizistanning issiq köl etrapida yüz bergen rus, tunggan we qirghiz qatarliq milletlerning bolshiwiklerge qarshi qoralliq qozghilang heriketlirining meghlubiyet seweblirini xulasilashqa tirishidu. U suquluq rayonidiki tunggan musulmanlirining peqet özlirining iradisi we étiqadigha tayinipla, özidin qudretlik düshmen'ge qarshi jeng qilghan bolsimu, biraq paji'elik meghlubiyetke we dehshetlik qirghinchiliqqa uchrighanliqigha nisbeten qattiq échinishini ipade qilidu.

Heqiqeten, tarixiy pakitlargha qarighanda, sowet hakimiyiti tiklen'gen deslepki yillarda ottura asiyadiki her qaysi milletlerning qattiq qarshiliqlirigha duch kelgen bolup, keng kölemlik qoralliq qozghilanglar partlighan idi. Bu musteqilliq küreshlirige özbék, qirghiz, tunggan, Uyghur we bashqa milletlerning hemmisi ishtirak qilghan bolup, bu heriketler sowet hakimiyiti teripidin taki 90-yillarghiche "basmichilar herikiti" dep haqaretlinip kelgen .

Shu qétimqi qozghilanglar sowet kommunist qoshunlirining serkerdisi frunzi teripidin dehshetlik türde basturulghan bolup, yette sudiki bir qanche on Uyghur yéziliridiki Uyghurlarmu qizil armiye teripidin kolléktip halda qirghin qilin'ghan idi. Bu weqe tarixta" atu weqesi" dep atalghan . Démek, elixan töre ene shu paji'eler heqqide yézishni millet aldidiki mejburiyet dep bilgen. (Ümidwar)