Әлихан төрә сағунийниң "түркистан қайғуси" намлиқ әсири (3)


2005.06.09
turkistan-qayghusi.jpg
"Түркистан қайғуси" ниң муқависи

Әлихан төрә 1919-йили иссиқ көл әтрапида йүз бәргән коммунистларға қарши бир мәйдан қозғилаңниң паҗиәлик мәғлубийәт билән ахирлашқанлиқиға нисбәтән интайин ечиниш һессиятида болиду. Униң баян қилишичә гәрчә бу қозғилаңға иссиқ көл бойлиридики йезиларда олтурушлуқ русларму қошулған болсиму, бирақ улар қизил армийә тәрипидин қирғинчилиққа учримайду ,пәқәт оттуз нәччә кишила өлүмгә һөкүм қилиниду халас. Әмма қозғилаңға аваз қошқан башқа мусулман милләтләр җүмлидин туңганлар дәһшәтлик түрдә коллектип қирғинчилиқларға дучар болиду.

Йегән тузни қайтуруш йолида

Әлихан төрә бу чағда туңганлар арисида туриватқан болуп, у дадиллиқ билән бир қанчә шагиртлирини елип, суқулуқтики вәқә йүз бәргән җайға берип, палакәткә йолуққан хәлқтин һал сораш қарариға келиду. У бу һәқтә мундақ баян қилиду:

"Суқулуқ туңганлириниң тузлирини йәп, яхшилиқлирини көп көргән идим. Уларниң ичидә ишәнчилик шагиртлирим вә достлирим көп иди. Бундақ вақитларда бериш хәтәрлик болсиму, бирақ чидап туралмай үч төт шагиртим билән бир һарва адәм болуп, суқулуқ тәрәпкә йол алдуқ. Пишпәккә кәлгичә туңган қәләси йол үстидә болғанлиқидин, уни арилап өтүшкә тоғра кәлди. Йеқинлишип барған сайниң бойидики көз көргән көңүлсиз нәрсиләрни тил сөзләп, қәләм йезип чидиялмайду. Мунтизим әскәрләргә, қораллиқ қошунға, тили бөләк, дини бөләк бир қанчә топ қуруқ қол, қара күч кишиләр қандақму тақабил туралисун?"

Әлихан төрә сағуний әйни вақитта туңган қатарлиқ қозғилаң көтүргән хәлқниң пәқәт өз ғорурлири вә роһиға тайинипла қудрәтлик дүшмәнгә қарши җәңгә атланғанлиқиниң орунсиз қурбан беришкә елип кәлгәнликигә нисбәтән наһайити ечинип, буниң тәҗрибә-савақлирини йәкүнләшкә тиришиду.

Еғир паҗиәдин туғулған тәҗрибиләр

Әлихан төрә суқулуқ вәқәсидин һес қилған тәҗрибилири һәққидә мундақ дәп баян қилиду:

" Илаһ тәрипидин тәбиәт алимигә әвәтилгән улуғ пәйғәмбәрләргә вә шу тәбиәт қанунлириға бойсунмастин башқа һеч чариләр йоқтур. Уруш пәнлириниң қануни бойичә, әскәрләрниң сани, қорал –җабдуқ вә әскири интизамлири, әң болмиғанда дүшмәнниңкидин төвән вә аз болмаслиқи биринчи шәрттур. Әгәр шу шараит қолға кәлсә, у һалда диний, миллий һақарәткә бойсунмастин ,дүшмәнгә қарши қоралға қол сунуш, әлвәттә пәрз болиду. Бундақ имканийәт болмиған тәқдирдә , орунсиз уруштин сақлинип, вақтинчә сәбир қилиштин башқа чара йоқтур. Биз һазир шундақ шараитсиз, еғир әһвал астида туруптимиз, мәһәллә кочисидин өтүватқинимизда йол бойлап, булаң-талаң қалдуқлири, чечилип ятқан нәрсиләр, көйдүрүветилгән имарәтләр ичидә вәйран болуп, йиқилип ятқан тамлар көзгә ташлинатти. Буларни көрүп, көз яшлиримиз қуримастин шу йүргүнимизчә мәзлумлар қанлири билән боялған суқулуқ қишлиқиға кирдуқ. Бу вәқә йүз берипла барғинимиз үчүн, мусулманларниң етилған-чепилғанлири, коча қанлири тазиланған болсиму, бирақ қирғинчилиқниң башқа бәлгилири техи йоқалмиған иди. Сақчи кишилири бизниң башқа яқтин кәлгәнликимизни көрүп, алдимизни тосуп, идарисиға елип барди. Өлгәнләрниң хотун-қизлири, йетим балилириға аталған бир қанчә кийим-кечәкләрни көрситип, өзлиримизниң ярдәм бериш үчүн кәлгәнликимизни билдүрдуқ. Кейин, йол хәтлиримизни тәкшүрүп бизгә рухсәт қилған болсиму, әмма йәнила аримизда ишәнмәслик пәйда болуп, хели көп сөз болди".

Мәһкумлуқтин қутулуш йоллирини издәш

Әлихан төриниң йезишичә, у һәмраһлири билән миң тәсликтә вәқә йүз бәргән җайға берип, палакәткә учриған хәлқтин һал сорайду. Бирақ, шуниңдин кейин, һөкүмәт тәрәп униң пейиға чүшиду һәмдә дәрһал қәшқәр тәрәпкә өтүп кетип панаһлиниш қарариға келиду:

"Мәлумдурки, мәһкумлуқта езилгән, қоралсиз, дудуқлап қалған тиллар, ғәлибә зулумлири билән мәғрурлуниватқан, һәр бириниң тумшуқидин тоңгуз қурти чүшүватқан қораллиқ, һаким тиллар(шахдам тиллар) алдида немә дейәлисун? шуниң билән ғалип дүшмән алдидин қандақ қилип болмисун қутулуп чиққинимиздин кейин, ярдәмгә елип кәлгән аздур-көптур нәрсилиримизни тарқаттуқ. Өлгәнләрниң аилилиригә көз йешимиз билән қираәт оқуп, көңүл ейттуқ. Бу пайдисиз урушта мениң өз шагиртлиримдин йигирмидин артуқ киши шеһит болған иди. Булардин әң чоңлириниң йеши оттуздин ашмиған иди. Шундақ қилип, бу җайда икки-үч күн турғинимиздин кейин, йәнә тоқмаққа қайтип кәлдуқ".

"Қишниң өтүши йеқинлишип, йәрдин көкатлар йеңиғина баш көтәргән иди. Бир күни әтигәнлики, коча ишикимиздин бирсиниң чақирған авази аңланди. Қарисам, өз мәһәллимиздики мирзабай дегән киши икән. У мени көргәч, көзигә яш елип," сизгә яхшилиқлардин башқини тилимәймиз, һазирқи һөкүмәт алдида аңлиғиним бойичә, үстиңиздин һәр түрлүк хәвәрләр бар охшайду. Әмдики мәслиһәт шуки, бәзи ишлар йүз бәргүчә, орун өзгәртип, башқа йәрдә турушиңиз яхширақтәк көрүниду" –деди. Униң бу сөзидин ойлинип, қандақла болмисун бир еһтият сәвәбидин, ят бир һөкүмәт туприқиға өтмәкчи болуп, сәпәр тәйярлиқиға кириштим". Лекин, башқа чегрилар биздин йирақ болғанлиқтин, қәшқәр тәрәпкә өтүшни мақул көрдүм. Җанпида шагиртлиримдин туңган давуд хоҗа мән билән сәпәрдаш болуп йолға чүштуқ".

Тарихий пакитларға асасланғанда 1918-1920-йиллирида оттура асияда совет һакимийити тиклиниш җәрянида ленин рәһбәрликидики совет һакимийити вә қизил армийә қаттиқ қаршилиқларға дуч келиду. Бу қаршилиқлар қанлиқ бастурулғандин кейин, көп сандики қазақ, қирғиз, уйғур, өзбек вә башқа милләтләрниң қаршилиқ идийисидики кишилири уйғур елиға қечип келип бир мәзгил панаһлиниш арқилиқ, кейин қайтидин күч топлап, совет һакимийитини йоқатмақчи болиду. Бу кишиләрниң тәркиби түрлүк болуп, улар мал-мүлки мусадирә қилинған юқири қатлам кишилири, мустәқиллиқ пикирлиригә игә зиялийлар, болшевикларға қарши турғучилар вә вәқәгә қатнашқан аддий пуқралар һәм башқилар иди. Әлихан төрә әнә шуларниң бири иди. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.