Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (3)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

"Türkistan qayghusi" ning muqawisi

Elixan töre 1919-yili issiq köl etrapida yüz bergen kommunistlargha qarshi bir meydan qozghilangning paji'elik meghlubiyet bilen axirlashqanliqigha nisbeten intayin échinish héssiyatida bolidu. Uning bayan qilishiche gerche bu qozghilanggha issiq köl boyliridiki yézilarda olturushluq ruslarmu qoshulghan bolsimu, biraq ular qizil armiye teripidin qirghinchiliqqa uchrimaydu ,peqet ottuz nechche kishila ölümge höküm qilinidu xalas. Emma qozghilanggha awaz qoshqan bashqa musulman milletler jümlidin tungganlar dehshetlik türde kolléktip qirghinchiliqlargha duchar bolidu.

Yégen tuzni qayturush yolida

Elixan töre bu chaghda tungganlar arisida turiwatqan bolup, u dadilliq bilen bir qanche shagirtlirini élip, suquluqtiki weqe yüz bergen jaygha bérip, palaketke yoluqqan xelqtin hal sorash qararigha kélidu. U bu heqte mundaq bayan qilidu:

"Suquluq tungganlirining tuzlirini yep, yaxshiliqlirini köp körgen idim. Ularning ichide ishenchilik shagirtlirim we dostlirim köp idi. Bundaq waqitlarda bérish xeterlik bolsimu, biraq chidap turalmay üch töt shagirtim bilen bir harwa adem bolup, suquluq terepke yol alduq. Pishpekke kelgiche tunggan qel'esi yol üstide bolghanliqidin, uni arilap ötüshke toghra keldi. Yéqinliship barghan sayning boyidiki köz körgen köngülsiz nersilerni til sözlep, qelem yézip chidiyalmaydu. Muntizim eskerlerge, qoralliq qoshun'gha, tili bölek, dini bölek bir qanche top quruq qol, qara küch kishiler qandaqmu taqabil turalisun?"

Elixan töre saghuniy eyni waqitta tunggan qatarliq qozghilang kötürgen xelqning peqet öz ghorurliri we rohigha tayinipla qudretlik düshmen'ge qarshi jengge atlan'ghanliqining orunsiz qurban bérishke élip kelgenlikige nisbeten nahayiti échinip, buning tejribe-sawaqlirini yekünleshke tirishidu.

Éghir paji'edin tughulghan tejribiler

Elixan töre suquluq weqesidin hés qilghan tejribiliri heqqide mundaq dep bayan qilidu:

" Ilah teripidin tebi'et alimige ewetilgen ulugh peyghemberlerge we shu tebi'et qanunlirigha boysunmastin bashqa héch chariler yoqtur. Urush penlirining qanuni boyiche, eskerlerning sani, qoral –jabduq we eskiri intizamliri, eng bolmighanda düshmenningkidin töwen we az bolmasliqi birinchi sherttur. Eger shu shara'it qolgha kelse, u halda diniy, milliy haqaretke boysunmastin ,düshmen'ge qarshi qoralgha qol sunush, elwette perz bolidu. Bundaq imkaniyet bolmighan teqdirde , orunsiz urushtin saqlinip, waqtinche sebir qilishtin bashqa chara yoqtur. Biz hazir shundaq shara'itsiz, éghir ehwal astida turuptimiz, mehelle kochisidin ötüwatqinimizda yol boylap, bulang-talang qalduqliri, chéchilip yatqan nersiler, köydürüwétilgen imaretler ichide weyran bolup, yiqilip yatqan tamlar közge tashlinatti. Bularni körüp, köz yashlirimiz qurimastin shu yürgünimizche mezlumlar qanliri bilen boyalghan suquluq qishliqigha kirduq. Bu weqe yüz béripla barghinimiz üchün, musulmanlarning étilghan-chépilghanliri, kocha qanliri tazilan'ghan bolsimu, biraq qirghinchiliqning bashqa belgiliri téxi yoqalmighan idi. Saqchi kishiliri bizning bashqa yaqtin kelgenlikimizni körüp, aldimizni tosup, idarisigha élip bardi. Ölgenlerning xotun-qizliri, yétim balilirigha atalghan bir qanche kiyim-kécheklerni körsitip, özlirimizning yardem bérish üchün kelgenlikimizni bildürduq. Kéyin, yol xetlirimizni tekshürüp bizge ruxset qilghan bolsimu, emma yenila arimizda ishenmeslik peyda bolup, xéli köp söz boldi".

Mehkumluqtin qutulush yollirini izdesh

Elixan törining yézishiche, u hemrahliri bilen ming teslikte weqe yüz bergen jaygha bérip, palaketke uchrighan xelqtin hal soraydu. Biraq, shuningdin kéyin, hökümet terep uning péyigha chüshidu hemde derhal qeshqer terepke ötüp kétip panahlinish qararigha kélidu:

"Melumdurki, mehkumluqta ézilgen, qoralsiz, duduqlap qalghan tillar, ghelibe zulumliri bilen meghrurluniwatqan, her birining tumshuqidin tongguz qurti chüshüwatqan qoralliq, hakim tillar(shaxdam tillar) aldida néme déyelisun? shuning bilen ghalip düshmen aldidin qandaq qilip bolmisun qutulup chiqqinimizdin kéyin, yardemge élip kelgen azdur-köptur nersilirimizni tarqattuq. Ölgenlerning a'ililirige köz yéshimiz bilen qira'et oqup, köngül éyttuq. Bu paydisiz urushta méning öz shagirtlirimdin yigirmidin artuq kishi shéhit bolghan idi. Bulardin eng chonglirining yéshi ottuzdin ashmighan idi. Shundaq qilip, bu jayda ikki-üch kün turghinimizdin kéyin, yene toqmaqqa qaytip kelduq".

"Qishning ötüshi yéqinliship, yerdin kökatlar yéngighina bash kötergen idi. Bir küni etigenliki, kocha ishikimizdin birsining chaqirghan awazi anglandi. Qarisam, öz mehellimizdiki mirzabay dégen kishi iken. U méni körgech, közige yash élip," sizge yaxshiliqlardin bashqini tilimeymiz, hazirqi hökümet aldida anglighinim boyiche, üstingizdin her türlük xewerler bar oxshaydu. Emdiki meslihet shuki, bezi ishlar yüz bergüche, orun özgertip, bashqa yerde turushingiz yaxshiraqtek körünidu" –dédi. Uning bu sözidin oylinip, qandaqla bolmisun bir éhtiyat sewebidin, yat bir hökümet tupriqigha ötmekchi bolup, seper teyyarliqigha kirishtim". Lékin, bashqa chégrilar bizdin yiraq bolghanliqtin, qeshqer terepke ötüshni maqul kördüm. Janpida shagirtlirimdin tunggan dawud xoja men bilen seperdash bolup yolgha chüshtuq".

Tarixiy pakitlargha asaslan'ghanda 1918-1920-yillirida ottura asiyada sowét hakimiyiti tiklinish jeryanida lénin rehberlikidiki sowét hakimiyiti we qizil armiye qattiq qarshiliqlargha duch kélidu. Bu qarshiliqlar qanliq basturulghandin kéyin, köp sandiki qazaq, qirghiz, Uyghur, özbék we bashqa milletlerning qarshiliq idiyisidiki kishiliri Uyghur éligha qéchip kélip bir mezgil panahlinish arqiliq, kéyin qaytidin küch toplap, sowét hakimiyitini yoqatmaqchi bolidu. Bu kishilerning terkibi türlük bolup, ular mal-mülki musadire qilin'ghan yuqiri qatlam kishiliri, musteqilliq pikirlirige ige ziyaliylar, bolshéwiklargha qarshi turghuchilar we weqege qatnashqan addiy puqralar hem bashqilar idi. Elixan töre ene shularning biri idi. (Ümidwar)