Әлихан төрә сағунийниң "түркистан қайғуси" намлиқ әсири (4)

Әлихан төрә сағуний (1961-йили)

Сабиқ шәрқий түркистан җумһурийитиниң президенти әлихан төрә "түркистан қайғуси" намлиқ китабиниң баш қисимида өзиниң болшевикларниң зиянкәшликидин сақлиниш үчүн қәшқәргә кетиш җәрянида йолда көргән вәқәләрни әсләйду.

У тарихчи болуш сүпити билән өзи туғулған тоқмақ шәһири җүмлидин баласағун қатарлиқ җайларниң тарихи һәққидә баян қилип, өзигә хас көз қарашларни оттуриға қойиду, униң қаришичә, баласағун қәдимки уйғур-оғуз мәдәнийитиниң мәркәзлиридин биридур.

Мушәққәтлик йоллар

Әлихан төриниң қәшқәр сәпиридә униңға һәмраһ болғанлардин бири униң туңган оқуғучиси вә йәнә бир нәпәр адәм иди. У сәпирини мундақ баян қилиду:

"Йәнә өз сөзимизгә келәйли. Тоқмақтин чиқип, тоғра шәрққә қарап чимқурған, буралсай, әлариқ, тойғақ, мәйдантал, қувақи арқилиқ меңип, қарағов-қочқарға кәлдуқ. Бу йәрдин йүргүнимизчә бир нәччә қоналғуларни бесип өтүп, долан давинидин ешип, нарин сүйи бойидики нарин шәһиригә кирдуқ. Бу төт тәрипи чоң тағлар билән оралған әлдур. Руслар түркистанни бесивалғандин кейин, шәрқий түркистанға кириш қәстигә тәйярлиқ көрүш үчүн нарин сүйи бойиға бир қәлә бина қилған иди. Алатав вә тияншан тағ-тизмилириниң әң қелинлашқан орни вә көчмә қирғиз түрклириниң қайниған җайи ғәрбий –җәнуби өзбекистан, шәрқий җәнубий уйғуристан болғанлиқидин буниң сиясий әһмийити зордур. Бу йәрдин чиқип ариси 45 чақирим чанисида келидиған от беши қишлиқиға йетип келип, ташкәнтлик туяқбай һаҗиниң өйигә меһман болуп чүштуқ. У тоқмақта узун турған , өз мәһәллимиздин кәткән киши иди. Бу йәрниң төт тәрипи егиз тағлар билән оралған болсиму, әмма даласи кәң вә отлақ-яйлақлири көп иди. Уларниң ичидә арпа, ақсу дегән йәрләрниң чөпи күчлүк, қимизи көп болушта даңқии чиққан иди. От бешида икки күн турғандин кейин, шу йәрдә қошулған қошмақ һаҗим билән үч киши йолдаш болуп, йолға чүштуқ.

Бөрә ағзидин қутулуш

Әлихан төрә қошмәт һаҗим қатарлиқ һәмраһлири билән чоң йолда маңмай, мәхпий-кичик йоллар билән маңиду. Буниңдики сәвәб, әтрапни чегра сақлиғучи болшевик әскәрлири қаплап кәткән болуп, әгәрдә уларниң қолиға чүшүп қалғанда ,уларниң олтүрилиши мумкин иди.

Әлихан төрә бу сәпири һәққидики баянлирини мундақ давамлаштуриду:

"Алдимизда бир қоналғу ташрабатта чегра қаравуллири-қирғиз шамирқан , рус чудир башлиқ бир нәччә әскәр барлиқини билдуқ. Булар алдидин өтүштә йолхети миз йоқлиқидин, қошмақһаҗимниң мәслиһәти бойичә, тоғра йолни қалдуруп, белошов дегән оғри йол билән кәтмәкчи болдуқ.Йолда кетиватқанимизда йирақта ат йетиләп келиватқан бир кишиниң қариси көрүнди. Чоң йолдин у йолға бурулған вақтимизда алдимиздин келиватқан у киши йирақтин ишарәт билән бизни чақирди. Униң бу чақиришидин аддий киши болмиса керәк дәп алдиға бардуқ. Қарисақ, чегра сақчилири башлиқи –қирғиз шамирқан икән. Бизни көрүш билән" һәй силәр қандақ кишисиләр? очуқ чоң йолни қоюп йепиқ кичик йолға кирисиләр? қени бу яққа өтүңлар" дәп бизни башлиғиничә йол үстидики карван сарайға чүшүрди. Шу арида қаяқтиндур икки-үч қирғиз йигитлири билән илгирики сипаһлардәк белиға күмүш бәллик, йениға әгри қилич асқан шу йәрлик қирғизларниң башлиқиму йетип кәлди. Буни көргән қошмақ һаҗимниң көзлири алақ-җалақ болуп," һәй таң , ишлиримиз қандақ болар? сорап қалса йол хетимиз йоқ, аллаһ сақлисун ! бизни қайтуруп нариндики җаллатларға тапшуруп бәрсә, вақит яман, еғир күнләргә қалмиғидуқ"деди.

Тоғра, буниң дегинидәк у күнләрдә ишчи-кәмбәғәлләр һакимийити қурулғанлиқтин, әрзимигән нәрсә баһаниси билән өлтүрүш ишлирини, инсанниң әң улуғ һоқуқлирини инкар қилип, оң –солни айриялмиған ишчи-қошчиларниң қоллириға тапшурған иди. Хәлқ ичидә аздур –көптур чүшинишчан , көзгә көрүнәрлик, барлиқ кишиләр инқилаб дүшмәнлири һесаблинатти. Уларниң қаришичә ,һәқсиз дәп қаралған адәмләр җазаға тартилиштин сақлиниш үчүн бу бичариләрниң , у күндики һакимларға өзлиридин башқа һеч қандақ гуваһ-испат керәк әмәс иди.

Әлихан төрә қатарлиқлар йәрлик қирғиз сақчилириниң адимигәрчилики вә ярдимигә сазавәр болуп, бихәтәр һалда дүшмәниң қолидин қутулуп қәшқәр чегрисидин өтүвалиду.У өз сәпәрлиридә өзиниң аллаһқа болған сәмимий етиқади түпәйлидин һәр қачан аллаһниң сақлишиға еришип, қийинчилиқлар вә хәтәрләр үстидин ғалип чиққанлиқини баян қилиду. (Үмидвар)