Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (4)

Elixan töre saghuniy (1961-yili)

Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre "türkistan qayghusi" namliq kitabining bash qisimida özining bolshéwiklarning ziyankeshlikidin saqlinish üchün qeshqerge kétish jeryanida yolda körgen weqelerni esleydu.

U tarixchi bolush süpiti bilen özi tughulghan toqmaq shehiri jümlidin balasaghun qatarliq jaylarning tarixi heqqide bayan qilip, özige xas köz qarashlarni otturigha qoyidu, uning qarishiche, balasaghun qedimki Uyghur-oghuz medeniyitining merkezliridin biridur.

Musheqqetlik yollar

Elixan törining qeshqer sepiride uninggha hemrah bolghanlardin biri uning tunggan oqughuchisi we yene bir neper adem idi. U sepirini mundaq bayan qilidu:

"Yene öz sözimizge kéleyli. Toqmaqtin chiqip, toghra sherqqe qarap chimqurghan, buralsay, elariq, toyghaq, meydantal, quwaqi arqiliq méngip, qaraghow-qochqargha kelduq. Bu yerdin yürgünimizche bir nechche qonalghularni bésip ötüp, dolan dawinidin éship, narin süyi boyidiki narin shehirige kirduq. Bu töt teripi chong taghlar bilen oralghan eldur. Ruslar türkistanni bésiwalghandin kéyin, sherqiy türkistan'gha kirish qestige teyyarliq körüsh üchün narin süyi boyigha bir qel'e bina qilghan idi. Alataw we tiyanshan tagh-tizmilirining eng qélinlashqan orni we köchme qirghiz türklirining qaynighan jayi gherbiy –jenubi özbékistan, sherqiy jenubiy Uyghuristan bolghanliqidin buning siyasiy ehmiyiti zordur. Bu yerdin chiqip arisi 45 chaqirim chanisida kélidighan ot béshi qishliqigha yétip kélip, tashkentlik tuyaqbay hajining öyige méhman bolup chüshtuq. U toqmaqta uzun turghan , öz mehellimizdin ketken kishi idi. Bu yerning töt teripi égiz taghlar bilen oralghan bolsimu, emma dalasi keng we otlaq-yaylaqliri köp idi. Ularning ichide arpa, aqsu dégen yerlerning chöpi küchlük, qimizi köp bolushta dangqi'i chiqqan idi. Ot béshida ikki kün turghandin kéyin, shu yerde qoshulghan qoshmaq hajim bilen üch kishi yoldash bolup, yolgha chüshtuq.

Böre aghzidin qutulush

Elixan töre qoshmet hajim qatarliq hemrahliri bilen chong yolda mangmay, mexpiy-kichik yollar bilen mangidu. Buningdiki seweb, etrapni chégra saqlighuchi bolshéwik eskerliri qaplap ketken bolup, egerde ularning qoligha chüshüp qalghanda ,ularning oltürilishi mumkin idi.

Elixan töre bu sepiri heqqidiki bayanlirini mundaq dawamlashturidu:

"Aldimizda bir qonalghu tashrabatta chégra qarawulliri-qirghiz shamirqan , rus chudir bashliq bir nechche esker barliqini bilduq. Bular aldidin ötüshte yolxéti miz yoqliqidin, qoshmaqhajimning mesliheti boyiche, toghra yolni qaldurup, béloshow dégen oghri yol bilen ketmekchi bolduq.Yolda kétiwatqanimizda yiraqta at yétilep kéliwatqan bir kishining qarisi köründi. Chong yoldin u yolgha burulghan waqtimizda aldimizdin kéliwatqan u kishi yiraqtin isharet bilen bizni chaqirdi. Uning bu chaqirishidin addiy kishi bolmisa kérek dep aldigha barduq. Qarisaq, chégra saqchiliri bashliqi –qirghiz shamirqan iken. Bizni körüsh bilen" hey siler qandaq kishisiler? ochuq chong yolni qoyup yépiq kichik yolgha kirisiler? qéni bu yaqqa ötünglar" dep bizni bashlighiniche yol üstidiki karwan saraygha chüshürdi. Shu arida qayaqtindur ikki-üch qirghiz yigitliri bilen ilgiriki sipahlardek béligha kümüsh bellik, yénigha egri qilich asqan shu yerlik qirghizlarning bashliqimu yétip keldi. Buni körgen qoshmaq hajimning közliri alaq-jalaq bolup," hey tang , ishlirimiz qandaq bolar? sorap qalsa yol xétimiz yoq, allah saqlisun ! bizni qayturup narindiki jallatlargha tapshurup berse, waqit yaman, éghir künlerge qalmighiduq"dédi.

Toghra, buning déginidek u künlerde ishchi-kembegheller hakimiyiti qurulghanliqtin, erzimigen nerse bahanisi bilen öltürüsh ishlirini, insanning eng ulugh hoquqlirini inkar qilip, ong –solni ayriyalmighan ishchi-qoshchilarning qollirigha tapshurghan idi. Xelq ichide azdur –köptur chüshinishchan , közge körünerlik, barliq kishiler inqilab düshmenliri hésablinatti. Ularning qarishiche ,heqsiz dep qaralghan ademler jazagha tartilishtin saqlinish üchün bu bicharilerning , u kündiki hakimlargha özliridin bashqa héch qandaq guwah-ispat kérek emes idi.

Elixan töre qatarliqlar yerlik qirghiz saqchilirining adimigerchiliki we yardimige sazawer bolup, bixeter halda düshmening qolidin qutulup qeshqer chégrisidin ötüwalidu.U öz seperliride özining allahqa bolghan semimiy étiqadi tüpeylidin her qachan allahning saqlishigha ériship, qiyinchiliqlar we xeterler üstidin ghalip chiqqanliqini bayan qilidu. (Ümidwar)