Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (5)


2005.06.22
turkistan-qayghusi.jpg
"Türkistan qayghusi" ning muqawisi

Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy özining 1966-1973-yilliri arisida yazghan "türkistan qayghusi" namliq kitabining birinchi babida bolshéwiklarning ziyankeshlikidin qutulush üchün qeshqerge qéchip bérip panahlinish yolida tartqan japa musheqqetliri hemde özining seper jeryanida hés qilghanliri heqqide nahayiti tesirlik we tepsili bayan qilidu.

Elixan töre seper jeryanida saqchilarning qoligha chüshüp qalghan bolsimu, lékin ularning yardimi arqiliq öz sepirini dawamlashturushqa muweppeq bolidu. Biraq, bu tagh yolliri nahayiti müshkül bolghanliqtin, köp qiyinchiliqlar we xeterlerge duch kélidu. Emma u yenila xeterdin qutulup, saq salamet kona chégra qorghini tash rabatqa kéliwélip, u jayda turiwatqan Uyghur, qirghiz qatarliq musapirlarning yardimige sazawer bolidu.

Müshkül seperde tughulghan oylar

Elixan töre saghuniy öz bayanlirini mundaq dawamlashturidu:

"Etisi ornumdin turghanda qarisam, konidin qalghan tashrabat dégen tarixi saray aldigha kelgen ikenmiz. Buning birinchi binasini qeshqer hakimi muhemmed xan qurghan idi. U, sheybanilardin kéyinki, 1006-hijriyide wapat bolghan buxara padishahi meshhur abdullaxanning zamandéshi idi. Sherqiy we gherbiy türkistan soda-tijaret karwanlirini qaraqchilar hujumliridin saqlash üchün her ikki hökümdar özara kéliship shu orunda közetküchi esker qoyghan iken. Emma, buning qandaq netije bergenliki melum emes. Men bu yerdin ötken waqitta héch nerse qalmighan bolsimu, biraq aldi tereptiki kirish ishiki üstige bir ikki gezlik taxta tashlar qoyulghan. Otturidiki uzun yölkenning her ikki chétige yasalghan texminen qiriqtek gümbezlik öylerning belgiliri bar bolup, uning qible teripide yüz kishi yatqudek méhrabliq öy üsti oyulup ketken chong gümbizi bilen bille turatti. Shulargha qarighanda, bu bina öz waqtida xéli heshemetlik qurulush bolghan bolsa kérek.

"Qarang! oghuz, Uyghur, kebi qehriman türk ulusining balilirini ! angsizliq, bilimsizlikliridin bügünki künde qol putlirigha qulluq we esirlik kishenliri sélin'ghan halda insaniy hoquqliridin pütünley ayrilghan idi. Basqunchi düshmenlerning hésabigha öz ana wetenliride turup, qandaq xar-zarliq bilen haywanlarche erksiz we mejburiyet qamchisi astida ishlep yürmekte -he?

Yene öz sözimizge kéleyluq. Etisi hemmimiz on kishi bolup, tashrabat dawinidin éship, chadir köl boyigha chüshtuq. Bu bash -ayighi körünup turidighan, aylanmisi ottuz-qiriq chaqirim kelgüdek kichikrek köl iken, yolning yéqinigha qarap, yéngidin érishke bashlighan köl muzlirini késip ötüp, toraqat saraygha chüshtuq. Bu yerde bir öylük saraychi Uyghurdin bashqa ,xitay hökümiti teripidin qoyulghan héch kishi yoq iken. Bir kéche yétip, etisi qeshqer chégrisidiki töyün töpe dégen jaygha kelginimizde yolimiz ikkige ayrildi. Udul ketsek, chaqmaq qarawul dégen orun bar bolup, yol tekshürgüchi xitaylar shu yerde turidiken. Shuning üchün biz üch kishi bashqa yoldashlirimizning mesliheti boyiche, sol qol terepke burulup, qara töpe dawinigha qarap yol alduq. Dawan astigha kelginimizde, 1800-yillardiki qeshqer hakimi yaqupbegdin qalghan qarawul qorghini yénidin ötüshke toghra keldi. Aridin uzaq dewrler ötmigenliktin qel'e binaliri köp buzulup ketmigen iken. Bu xarabe közimizge körünishi bilen ikki türkistanning ilgiriki tarixini könglümdin ötküzüp, emdiki qayghuluq ehwalliri üstide uzaq oylinip qaldim" .

Angsizliq we bilimsizlik oghuz we Uyghur balilirining bextsizlikidur

Elixan töre saghuniy özining bu esirini yézishta paydilan'ghan bir özgiche uslubi shuki, u her bir muhim weqege duch kelgende millet we wetenning béshigha chüshken külpetlik künlerning sewebliri heqqide pikir yürgüzidu hemde shunchilik bichare halgha qalghan ikki türkistan xelqlirining ötmüshtiki shereplik tarixi bilen mewjut xarab halitini sélitishturidu.

Tarix bilimlirini yaxshi igiligen elixan töre özi körgen her bir yurt we jay heqqide tarixi melumat bérishke adetlen'gen idi. U mundaq tepekkür qildu.

Quran hökümliri asasen üch ishqa toxtalghan: birinchi, ittipaqliq, ikkinchi zamaniwi ilim - hüner öginip, her ishning sewebini imkaniyetning bérishiche toluqlash, üchinchi dushmenning aldida ölümdin qorqmasliq. Mana shu üch nersige hayatliq alimide her kim ige bolghan iken, démek öz wetenlirini pütün insaniy hoquqlirini basqunchi düshmenler hujumliridin saqliyalaydu. Epsuski, biz yéqin ötmüshimizde yirginchlik ittipaqsizliq tüpeylidin öz dölitimizdin ayrilduq.

"Qarang! oghuz, Uyghur, kebi qehriman türk ulusining balilirini ! angsizliq, bilimsizlikliridin bügünki künde qol putlirigha qulluq we esirlik kishenliri sélin'ghan halda insaniy hoquqliridin pütünley ayrilghan idi. Basqunchi düshmenlerning hésabigha öz ana wetenliride turup, qandaq xar-zarliq bilen haywanlarche erksiz we mejburiyet qamchisi astida ishlep yürmekte -he?

Ulugh qudret igisi allahdek xudasi bar, pütün alemge rehmet keltürgen muhemmed eleyhissala dek yol bashchisi bar, xuda qanuni bolghan islam dinidek dini bar musulmanlarning bu kebi xorluqqa qélishi, qur'an hökümige qarighanda mumkin emestur. Chünki, qur'anning éytishiche, islam dini-ilahiy bir qanundurki, buni toluqi bilen emelge ashurghuchi musulmanlar her ikki dunya dölitige ige bolidu elwette. Bu sözning heqliqige héch shek yoqtur.

Islam dölitining ehwali yeni hezret ömer derwidiki islamning shan-shewkiti bu sözni éniq ispatlaydu. Türkiye sultani sultan sulayman dewrde dégüdek pütün yawropa hökümetliri islam padishahining buyruqigha boysun'ghan idi. Peyghembirimiz sallallahu wessalam " bu ümmitim awwalda néme bilen kötürülgen bolsa, axirisida hem shuning bilen kötürilidu" dédi, melumdurki, rasululla dewridin bashlap, islamning tereqqiyati dawamida, qur'an hökümi islam padishahliri aldidiki birinchi qollanma bolghan idi.

Emdi yuqiridiki sözlerdin ochuq, melum boldiki ilim hünerde arqida qélip, bashqilarning ayaq astida ézilgen musulmanlar qur'an hökümini emelge ashuralmisimu, heqiqi islamdim héch qachan tanmighan.

Ittipaqsizliq paji'ening menbesidur

Elixan töre islamning hökümi shuningdek iman we islam hem uning millet we weten bilen bolghan munasiwetliri heqqide etrapliq pikir yürgüzgen alim bolush süpiti bilen iman, millet we wetendin ibaret bu uqumlarning bir-birin ayrilmasliqi lazimliqini sherhleydu. U öz köz qarashlirini mundaq xulasilighan halda otturigha qoyidu.

Quran hökümliri asasen üch ishqa toxtalghan:

Birinchi, ittipaqliq, ikkinchi zamaniwi ilim - hüner öginip, her ishning sewebini imkaniyetning bérishiche toluqlash, üchinchi dushmenning aldida ölümdin qorqmasliq. Mana shu üch nersige hayatliq alimide her kim ige bolghan iken, démek öz wetenlirini pütün insaniy hoquqlirini basqunchi düshmenler hujumliridin saqliyalaydu. Epsuski, biz yéqin ötmüshimizde yirginchlik ittipaqsizliq tüpeylidin öz dölitimizdin ayrilduq.

1840-Yillardin bashlap ruslar orta asiyani istila qilishqa bashlidi, bu yerde uch xanliq bar idi, buxara emirliki, qoqand we xiwe xanliqliri, yawropda ilim medeniyet tereqqiy qilip, pütün insaniyet alimige oyghinish urughini chéchishqa bashlighan bir dewrde bu xanliqlar xurapat patqiqigha pétip, jahillarning hökümranliqi tiklen'gen idi. Néme üchün qabiliyetlik weten oghlanliri özlirining eziz ömürlirini buxaraning qedimki kona medrisliride erebiy –farisi tillarni öginish bilenla ötküzdi?" (ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.