Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (6)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre.

Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining "türkistan qayghusi" namliq kitabining deslepki betliride, özining 1919-yili qeshqerge qéchip barghandin kéyin, u jayda körgen-bilgenliri we hés qilghanliri heqqide bayan qilidu.

Tunji qedemler

Elixan töre ming bir japada hemrahliri bilen birlikte atushqa kélip, u jayda bir qanche kün turghandin kéyin qeshqerge qedem bésip, yéngi hayatini bashlaydu. U bu heqte mundaq bayan qilidu:

"Yene öz sözimizge kéleyluq, shundaq qilip, astin atushta yoldishimiz qoshmaq hajimning öyide ikki kün dem alghandin kéyin, qeshqer shehirige chüshmekchi bolup, yolgha chiqtuq. Kün issiq bolghanning üstige chang-tozang ichide qiriq besh chaqirimche yol yürüp, sheher ichige kirduq. Bu yerlik kishilerdin toqmaqqa qatnap turghan sodigerler köp bolghanliqidin tonush-bilishlirimiz jiq bolsimu, biraq ularning öylirige chüshmestin, yarbagh derwazisi sariyida bizni kütüp turghan toqmaqliq yoldashlirimizningkige chüshtuq."

Elixan töre qeshqerge kelgendin kéyin, bu jaydiki Uyghurlarning ehwalining perghane wadisidikidin nechche hesse better ikenliki, angsizliq, bilimsizlik qaplap ketkenliki hetta, bu jaydimu qoshna ottura asiyada yüz bergen bolshéwikler inqilabining tesirlirining yétip kéliwatqanliqi heqqide toxtilidu. Elixan töre esli bolshéwikler idiyisige qattiq qarshi turghan adem bolghanliqi üchün bundaq idiyining Uyghurlar arisigha tarqilishini xalimaydu hemde ularning qérindash özbéklerdin ibret élishi lazimliqini tekitleydu.

Elixan törining tunji tesiratliri

Éngi échilmighan, bilimsiz bir millet öz düshmenliri aldida qushxanigha heydiliwatqan bir top haywandin héch qandaq perqi yoqtur. Insanning özige eng yéqin halaketlik düshmini angsizliq, ilimsizliktur.

Elixan töre qeshqerge qedem basqanda hés qilghan öz chüshenchiliri heqqide mundaq dep yazidu:

"Shu künlerde, yeni miladi 1920-yili, ichki-tashqi dehriyler birliship, chirigen emirler dölitini aghdurup, buxarani bésiwalghan idi. Perghane sheherlirining her biride pütün qishlaq xelqliri qozghilip, "basmichi"lar namidiki qozghilangchilar bash köterdi. Netijide bigunah xelq béshigha qiyamet chüshti. Bulardin wetenperwer, angliq we ilghar pikirlik baylar étilip-chépilip ölükliri tashliwétildi. Qalghanlirining köp qisimi ölümdinmu artuq qiynilip, türmilerde uzun waqit yatquzulghandin kéyin, yiraq yerlerge sürgün qilinip, eng éghir ishlargha sélindi. Ularning aldi yigirme besh, eng kéyini on yilgha sürgün qilin'ghanliqtin ularning yüzdin biri qaytip keldi. Ularning u yerlerde salametlikliri buzulghanliqi sewebidin, hayat qaytip kelgenlerning sani nahayiti az idi.

Rusiye tupriqida kötürülgen pitne wolqanliri pütün memliketni qaplap, uning uchqunliri chégra tashqirisighimu chüshken idi. Mana shundaq éghir ehwal, qiyin künlerde chongqur pikir, katta ümidler bilen qeshqerge kélishim idi. Qarisam, bu yerdiki angsizliq, bilimsizlik balasi bizdin yüz derije artuq iken. Buni körüp, oylighan oylirim buzulup, özüm heyranliqta qaldim. Bolmisa, shu künliri qeshqerde ayet-hedis tefsiri, her türlük diniy ilim oqutquchiliri yüzlep, oqughuchilar nechche minglap bar idi. Pütün özbékistan, qirghizistan sheherlirini qaplighan Uyghur sodigerliri bu yerlerde bolup ötken we boluwatqan xelq üstidiki dehshetlik ishlarni közliri körüp, özlirimu béshidin ötküzgen idi. Eslide ming anglighandin köre, bir qétim körgenning tesiri artuq bolushi kérek idi.

Emdi shunisi qiziq, eng heyran qalarliq ish shuki, Uyghurlar özlirining qan-qérindashliri bolghan özbéklerning béshigha kelgen shundaq zor apet balalarni körüp we bilip turup angsizliq, bilimsizlik kasapitidin buning tesiridin qilche ibret almidi. Chünki, bu shum meslekning rawajlinishigha ikki nerse yeni kembeghelchilik we angsizliq seweb bolghan elwette. Bular rusiye tupriqida we sherqiy türkistan hem xitayda toluq tépilghanliqi üchün dehriyler buningdin paydilinip, shu buzuq mesleklirini bu jaylardimu rawajlandurghan idi. Netijide bu qoral küchi bilen mejburiyet arqiliq xelq boynigha yüklinip, shu kün'giche xelqning boynidin chüshürülmes éghir yük bolup qaldi. Bu yerde qanche tursammu, emma manga hemkar bolghudek, kélechek üchün qayghurghan bir kishini bolsimu körelmidim."

Qeshqerdin qaytish

Elixan töre qeshqerdiki angsizliq we nadanliqlarni körgendin kéyin nahayiti échinip, nadanliq we angsizliqning bir millet üchün neqeder paji'elik we apetlik ikenlikini jezimleshtürüp mundaq xulase chiqiridu:

"Éngi échilmighan, bilimsiz bir millet öz düshmenliri aldida qushxanigha heydiliwatqan bir top haywandin héch qandaq perqi yoqtur. Insanning özige eng yéqin halaketlik düshmini angsizliq, ilimsizliktur."

Elixan töre axiri anche uzun ötmey qeshqerdin qaytip kétidu. U özining néme üchün qaytip ketkenliki heqqide toxtilip, buningdiki sewebning qeshqerdiki qalaqliqlar tüpeylidin özige bu jayda yoldash bolidighan bir kishini tapalmaydighanliqigha közi yetkenliki ikenlikini körsitidu. Uning üstige bu chaghda qoqan yerlik milletlerning qoqan aptonomiye hökümiti qurulghan bolup, u yéngidin tesis qilin'ghan milliy mejliske öz akisi alimxan törining eza bolghanliqi bilen bir mezgil uning yénida turmaqchi bolghan. Biraq, qoqan aptonomiye hökümiti tashkentni merkez qilghan bolshéwiklerning qizil armiye qoshunliri teripidin aghdurulup, qoqan xelqi qanliq basturulidu hemde qoqan aptonomiye hökümitining rehberliri jazalinidu.

U özining qeshqerdin kétishi heqqide mundaq deydu؛

"Pütün Uyghuristanni qaplighan shuninggha oxshash angsizliq apitini körüp, u yerdin ümidim üzülüp, nachar, yéngidin ot éliwatqan pitne ochiqi ichidiki öz yurtum toqmaqqa qaytip keldim". (Ümidwar)