Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (9)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

"Türkistan qayghusi" ning muqawisi

Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining türkistan qayghusi namliq kitabida bayan qilishiche, u sowét hökümitining zulmidin qutulush üchün 1930-yilining séntebir aylirida Uyghur diyarigha ketmekchi bolup, yolgha chiqqan bolsimu, biraq türlük qiyinchiliqlar we sowét chégra qoghdighuchi eskerlirining qattiq qamal qilishi tüpeylidin chégridin ötelmey öz yurtigha qaytip kélishke mejbur bolidu.

Emma, uning ehwalidin xewer tapqan bolshéwik hökümiti uni tutup, bishkektiki türmige tashlaydu. Qattiq türme azabliri, qiyin-qistaqlar uning iradisini boysunduralmaydu. Eyni waqitta, sowét hökümiti eng xeterlik jinayetchi dep qarighanlarni sibiriyining yiraq jayliridiki ormanliqlargha sürgün qilip, éghir emgeklerge salatti. Sowét hökümiti elixan törini 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilip, sibiriyige sürgün qilidighanlar tizimlikige kirgüzidu. Lékin, u pursettin paydilinip, türmidin qéchip, tungganlarning himayisi astida bir mezgil yoshurunup yürgendin kéyin, sherqiy türkistan terepke qayta qachidu.

Shan-shewketning yoqilishidiki sewebler

Elixan töre özining qachqunluq hayatida körgenliri we hés qilghanliri heqqide tepekkür qilip, tarixta shunche qudretlik bolghan türk millitining ewladi hésablan'ghan xelqlerning bu künlerde ajizliship, shan- shewkitini yoqitip, öz wetenlirige ige bolalmay qéchip yürüshke mejbur bolghanliqidin qattiq échinidu. U, buning sewebliri heqqide pikir yürgüzüp mundaq höküm qilidu:

Milliy hakimiyitimizdin hazirche ayrilghan bolsaqmu, biraq milliy héssiyatimizdin ayrilmay, uni saqlap qalsaq kélechek düshmenlerge yütülüp kétishtin özimizni qutquzup qalalaymiz. Emdi bu meqsetke yétish üchün qoyulghan mesililirimzning eng birinchi sherti til mesilisidur. Eger biz til –edebiyatimizni rawajlandurup, uning qedir –qimmitini ashurup, bashqa medeniy milletler derijisige yetküzelisek, mana bu chaghda millitimiz we milliy héssiyatlirimiz da'imiy rewishte tereqqi qilip saqlan'ghusidur. Eger bundaq bolmaydiken ,belki eksiche öz ana tilining qedrige yetmey, uninggha ehmiyet bermeydikenmiz, u chaghda uzaqqa barmay öz tillirimizdin ebediy ayrilip qalimiz. Ene shundaq öz ana tilidin ayrilish milliy héssiyatni yoqitishning netijisidur. Bu ish insaniyet alimidiki eng zor xiyanet hésablinidu.

"Biz musulmanlar , yeni ikki türkistan türkiy xelqliri, barliq özbék we Uyghurlar hayatliq alimide shekillen'gen allahning adalitini yaxshi chüshinip, dinimiz we qur'animizning buyruqlirini emelge ashurmiduq. Shuning üchün hazirqi hayatimiz düshmenler qolida qilip, erkinlikimiz we ixtiyarliqimizdin pütünley ayrilip, burnimiz yerge tekküdek haywanlar kebi ishlep, qullardek qiynilip, kün kechürmektimiz" .

Elixan töre bir milletning bichare halgha chüshüp qélishigha köpinche hallarda özliri seweb bolidighanliqi, özliridiki iradisizlik, angsizliq shuningdek musulman millet bolsimu, emma , öz imanigha sadiq bolmasliq qatarliq illetlerningmu muhim rol oynaydighanliqini sherhleydu. U, özining köpinche analizlirida sherqiy we gherbiy türkistandiki Uyghur we özbék xelqlirining omumiy ehwalini asas qilip pikir yürgüzidu.

Milliy héssiyat we milliy til-milliy mewjutluqning kapaliti

Elixan töre saghuniy milliy héssiyat bilen tilning milliy mewjutluqtiki roli heqqide mundaq pikir qilidu:

"Milliy hakimiyitimizdin hazirche ayrilghan bolsaqmu, biraq milliy héssiyatimizdin ayrilmay, uni saqlap qalsaq kélechek düshmenlerge yütülüp kétishtin özimizni qutquzup qalalaymiz. Emdi bu meqsetke yétish üchün qoyulghan mesililirimzning eng birinchi sherti til mesilisidur. Eger biz til –edebiyatimizni rawajlandurup, uning qedir –qimmitini ashurup, bashqa medeniy milletler derijisige yetküzelisek, mana bu chaghda millitimiz we milliy héssiyatlirimiz da'imiy rewishte tereqqi qilip saqlan'ghusidur. Eger bundaq bolmaydiken ,belki eksiche öz ana tilining qedrige yetmey, uninggha ehmiyet bermeydikenmiz, u chaghda uzaqqa barmay öz tillirimizdin ebediy ayrilip qalimiz. Ene shundaq öz ana tilidin ayrilish milliy héssiyatni yoqitishning netijisidur. Bu ish insaniyet alimidiki eng zor xiyanet hésablinidu. Bundaq boldi démek ulugh türkistan xelqi-turan nesli basqunchilarning arzusi boyiche yoqilip, munqerzlikke uchrap, ularning tarix sehipisidiki shan –shereplik nam-nishanliri öchürilidu démektur, buningdin allah saqlisun!".

Elixan törining neziride til bir millet üchün enggüshter bolup, tilsiz we dinsiz millet mewjut bolmaydu, milliy héssiyat bilen til zich birleshken. Til yoqalsa, milliy héssiyat yoqilidu, milliy héssiyat yoqalsa, til hem milletning özimu yoqilidu.

U mundaq dep xulase qilidu:

"Düshmen'ge yütülüshtin saqlinishning eng küchlük qorali shu ikki nersidin ibaret - birinchisi diniy ixlas, ikkinchisi milliy hésdur. Eger qaysi bir millet bu héslargha malal yetküzmey , yaxshi saqlaydiken, undaq millet düshmen teripidin yütülüp kétishi mumkin emestur."

Til we milliy edebiyatni rawajlandurushmu nahayiti muhimdur

Elixan töre bu heqte sözini dawamlashturup mundaq deydu:

" Biz öz milliy héssiyatimizni dawamliq saqlap qélishimiz üchün kéreklik, zörür tillarni özleshtürüsh bilen birge yene öz ana tilimizgha qattiq ehmiyet bérip, milliy edebiyatimizni yuqiri kötürüp, ilim we medeniyet tilliri derijisige yetküzüshimiz lazim. Mana shundaq qilghandila bizler aldimizda éghzini échip teyyarlinip yatqan qizil ejdiharning yütüshidin özimizni saqlap qalalaymiz. Til-edebiyatimiz qanchilik ösüp tereqqi tapidiken , ilim-meripetmu shunchilik rawajliniwéridu."

"Bir millet öz hayatiy hoquqlirini kéreklik shara'itlar bilen qolgha keltürüsh üchün u milletning aliy himmetlik oghlanliri pidayilarche mal we jénini ayimay, bu yolda her qanche qiyinchiliq peyda bolsimu ,uninggha qarshi kökrek kérip, chidamliq bilen ish élip baridiken, ene shu chaghdila heqiqetni küchke ige qilip, öz meqsetlirige yételeydu."

Elixan tore saghuniy 1931-yili ili wadisigha yétip kélip, ghulja shehiridiki yéqin dostlirining öyige chüshüp panahlinidu. Shundaq qilip, uning Uyghur élining yéqinqi zaman siyasiy tarixidiki muhim weqelerge ishtirak qilish hetta rehberlik qilish hayati bashlinidu. (Ümidwar)