Әлихан төрә сағунийниң "түркистан қайғуси" намлиқ әсири (10)

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики программиси
• Download story audio

Әлихан төрә сағуний

Шәрқий түркистан җумһурийитиниң президенти әлихан төрә өзиниң 1966-1973-йиллирида йезип тамамлиған, әмма пәқәт у вапат болуп, 27 йилдин кейин нәшир қилинишқа мувәппәқ болған әсири" түркистан қайғуси" да өзиниң 1931-йили иккинчи қетим уйғур дияриға кәлгәндин кейин башланған мурәккәп һаяти һәққидә мәхсус баян қилиду.

Әлихан төриниң ғулҗа тәсиратлири

Әлихан төриниң тәсвирлири астида биз 1931-йилидики ғулҗиниң иҗтимаи-мәдәний һаятини көз алдимизға кәлтүрүшкә мувәппәқ болимиз. Сүйдиңдин өтүп, бир қанчә күндин кейин ғулҗа шәһиригә йетип кәлгән әлихан төрә тоқмақ уйғурлиридин болған алмасбек һаҗиниң оғуллиридин турдахунбек исимлик кишиниң өйигә чүшиду.

Уйғур байлиридин һесабланған турдахун бәг әлихан төрини наһайити қизғин күтивелип, алий һөрмәт билән муамилә қилиду һәмдә әйни вақитта ғулҗиға нами чиққан байлар, қази-муфти ахунлар шуниңдәк җәмийәтниң башқа катта әрбаблирини меһманға чақирип, әлихан төрини тонуштуруп, зияпәтләр бериду. Шуниңдин кейин әлихан төрә бу "юқири қатлам" уйғурларниң есил меһмини сүпитидә қолдин-қолға өтүп, қизғин күтивелиниду. Әмма, бу қизғин күтивелишлар, баяшат зияпәтләр әлихан төриниң йүрәк азаблирини йоқиталмайду. Буниңдики сәвәб униң көз алдидики бу һаят уйғурларниң һәқиқи һаяти болмастин, әмәлийәттә милйонлиған уйғурлар миллий хорлуқ, наданлиқ вә зулум ичидә яшимақта иди. Әлихан төрә өз миллитиниң әһвали билән һесаблашмай, өз күндилик һаятидики раһәт-парағәт биләнла болуп кәткән мәзкур уйғурларға ечинип мундақ дәп баян қилиду:

Ана тилидин айрилди демәк, инсанлиқ һоқуқини сақлиялмай, һаятлиқ алимидә башқиларниң һесабиға яшиғанлиқтин мунқәрзликкә учрап, тарих йүзидин пүтүнләй өчүрүлди демәктур. Әмди буниң бирдин- бир чариси диний һеслири йоқалған болсиму, миллий һеслирини сақлаш үчүн түрлүк йосунда ана тил әдәбиятлирини юқири көтирип, илмий тиллар қатариға йәткүзүш лазим.

"Лекин, айларчә, йилларчә давамлашқан мундақ зияпәтләрдә көргән һөрмәтләр вә сүпәтләшләр көңлүмдики дәрдлик җараһәтлиримгә шипалиқ бериш әмәс, бәлки униңға туз қуйғандәк сезилмәктә иди. Чүнки, чоң-кичик бай содигәрләр, муфти-әләм ахунлар башлиқ пүтүн хәлқ ғәпләт уйқусида ятқан, җаһаләт патқиқиға пүтүнләй патқан иди. Униң үстигә иқтисадий тозақ-қапқанлари һәр қәдәмдә, һалакәт орилири пәрдиләнгән һалда һәр йәргә қезилған иди. Уларниң һеч қайсилири буниңға пәрва қилмай, бу һалакәт орилирини пәрванидәк айлинип, өз җанлирини қурбан қиливататти".

Әлихан төриниң йезишичә, әйни вақитта ғулҗа шәһиридики аһалиниң мутләқ көпчиликини уйғурлар тәшкил қилған болуп, униңдин қалса йәнә туңган, қазақ, қирғиз, қалмақ, шивә вә солон қатарлиқлар бар иди. Булардин башқа йәнә өзбек, рус вә ноғай(татар) қачақлириму мәвҗут болуп, мусулманлар ичидә ноғайлар заманиви чүшәнчиләргә игә хәлқ болғандин сирт башқа мусулманлар ичидә билим игилири чәклик, хәлқ омумий йүзлүк наданлиқ патқиқиға патқан иди.

Әлихан төрә йәнә бу йәрдики қачақ өзбекләр һәққидә тохтилип мундақ дәйду: " русийә тәрәптин кәлгән көңли кор өзбек бай-содигәрлири һеч нәрсә көрмигәндәк, өзлирини сода ишлириға пәрваниларчә урмақта ".

Әлихан төриниң баян қилишичә, әйни вақитта совет иттипақидин келидиған маллар ичидә һарақниң содиси яхши болғанлиқи үчүн ислам динида һарақ ичишниң һарам қилинғанлиқила әмәс, бәлки һарам нәрсиниң сетилишиниңму һарам қилинғанлиқиға қаримай, бир қисим бай содигәрләр һалалдин һарамни артуқ көрүп, һарақ содисиға киришип кәткән иди. Әлихан төрә өзбек содигәрлирини өз ичигә алған уларниң бу содисини "һалалдин һарамға айлинип кәтти "дәп тәнқид қилиду.

Әлихан төрә өзи қәдәм басқан бу тупрақни шәрқий түркистан яки уйғуристан дәп атиған

Әлихан төрә "түркистан қайғуси" намлиқ китабида йәнә өзиниң ғулҗа сәпиридә көргән у җайдики қазақ қериндашларниң әһваллири һәққидиму баян қилиду. Униң оттуриға қойишичә, әйни вақитта қазақлар интайин еғир зулумға учриған болуп, уларниң турмуши наһайити еғирчилиқта өткән икән.

У, совет һөкүмитиниң 1930-1931-йиллири пүтүн ашлиқларни амбарларға йиғивелиши билән қазақистанда ачарчилиқ пәйда қилғанлиқи, нәтиҗидә көплигән қазақ, қирғиз вә башқиларниң қирилип кәткәнлики һәққидә баян қилиду. Униң қаришичә, қазақ-қирғизлар совет русийисиниң қолидики хәлқләр ичидә әң қаттиқ азаб чәккән хәлқ болушиға қаримай, кейинки вақитларда өзлириниң бу тәқдирини унтуп, руслишишқа, өз ана мәдәнийити вә тиллирини унтушқа йүзләнгән болуп, әлихан төрә буниңдин ечинип, мундақ дәп язиду:

" Ана тилидин айрилди демәк, инсанлиқ һоқуқини сақлиялмай, һаятлиқ алимидә башқиларниң һесабиға яшиғанлиқтин мунқәрзликкә учрап, тарих йүзидин пүтүнләй өчүрүлди демәктур. Әмди буниң бирдин- бир чариси диний һеслири йоқалған болсиму, миллий һеслирини сақлаш үчүн түрлүк йосунда ана тил әдәбиятлирини юқири көтирип, илмий тиллар қатариға йәткүзүш лазим"

Әлихан төрә ахирида уйғур дияридики хәлқниң бу хил мәдәнийәттә арқида қалған, надан қияпитини өзгәртишниң чарилири һәққидә өз көз қарашлирини оттуриға қойиду һәмдә өзиниң тарихчиға хас алаһидиликини җари қилдуруп, или вадиси җүмлидин ғулҗа шәһири вә униң әтрапиниң қәдимий тарихлири һәққидә тохтилип, бу юртниң әзәлдинла түркий хәлқләргә тәвә земинлики, бу җайдики таранчилар дәп аталған хәлқниң әмәлийәттә әшу қәдимий мәдәнийәт яратқан уйғурлар икәнликини көрситиду.

Әлихан төрә " түркистан қайғуси" намлиқ әсиридә уйғур диярини шәрқий түркистан яки уйғуристан дәп атайду. Униң нәзиридә уйғуристан яки шәрқий түркистан омумий түркистанниң бир қисимидур. У, уйғуристанниң һәқиқи игиси болған уйғур хәлқининиң еғир зулум ичидә өтмүштики шан-шәвкитини йоқитип, наданлиқ вә җаһаләт патқиқиға чоңқур патқанлиқиға чоңқур ечинип, қәлби чәксиз азаблиниду. (Үмидвар)