Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (10)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Elixan töre saghuniy

Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining 1966-1973-yillirida yézip tamamlighan, emma peqet u wapat bolup, 27 yildin kéyin neshir qilinishqa muweppeq bolghan esiri" türkistan qayghusi" da özining 1931-yili ikkinchi qétim Uyghur diyarigha kelgendin kéyin bashlan'ghan murekkep hayati heqqide mexsus bayan qilidu.

Elixan törining ghulja tesiratliri

Elixan törining teswirliri astida biz 1931-yilidiki ghuljining ijtima'i-medeniy hayatini köz aldimizgha keltürüshke muweppeq bolimiz. Süydingdin ötüp, bir qanche kündin kéyin ghulja shehirige yétip kelgen elixan töre toqmaq Uyghurliridin bolghan almasbék hajining oghulliridin turdaxunbék isimlik kishining öyige chüshidu.

Uyghur bayliridin hésablan'ghan turdaxun beg elixan törini nahayiti qizghin kütiwélip, aliy hörmet bilen mu'amile qilidu hemde eyni waqitta ghuljigha nami chiqqan baylar, qazi-mufti axunlar shuningdek jemiyetning bashqa katta erbablirini méhman'gha chaqirip, elixan törini tonushturup, ziyapetler béridu. Shuningdin kéyin elixan töre bu "yuqiri qatlam" Uyghurlarning ésil méhmini süpitide qoldin-qolgha ötüp, qizghin kütiwélinidu. Emma, bu qizghin kütiwélishlar, bayashat ziyapetler elixan törining yürek azablirini yoqitalmaydu. Buningdiki seweb uning köz aldidiki bu hayat Uyghurlarning heqiqi hayati bolmastin, emeliyette milyonlighan Uyghurlar milliy xorluq, nadanliq we zulum ichide yashimaqta idi. Elixan töre öz millitining ehwali bilen hésablashmay, öz kündilik hayatidiki rahet-paraghet bilenla bolup ketken mezkur Uyghurlargha échinip mundaq dep bayan qilidu:

Ana tilidin ayrildi démek, insanliq hoquqini saqliyalmay, hayatliq alimide bashqilarning hésabigha yashighanliqtin munqerzlikke uchrap, tarix yüzidin pütünley öchürüldi démektur. Emdi buning birdin- bir charisi diniy hésliri yoqalghan bolsimu, milliy héslirini saqlash üchün türlük yosunda ana til edebiyatlirini yuqiri kötirip, ilmiy tillar qatarigha yetküzüsh lazim.

"Lékin, aylarche, yillarche dawamlashqan mundaq ziyapetlerde körgen hörmetler we süpetleshler könglümdiki derdlik jarahetlirimge shipaliq bérish emes, belki uninggha tuz quyghandek sézilmekte idi. Chünki, chong-kichik bay sodigerler, mufti-elem axunlar bashliq pütün xelq gheplet uyqusida yatqan, jahalet patqiqigha pütünley patqan idi. Uning üstige iqtisadiy tozaq-qapqanlari her qedemde, halaket oriliri perdilen'gen halda her yerge qézilghan idi. Ularning héch qaysiliri buninggha perwa qilmay, bu halaket orilirini perwanidek aylinip, öz janlirini qurban qiliwatatti".

Elixan törining yézishiche, eyni waqitta ghulja shehiridiki ahalining mutleq köpchilikini Uyghurlar teshkil qilghan bolup, uningdin qalsa yene tunggan, qazaq, qirghiz, qalmaq, shiwe we solon qatarliqlar bar idi. Bulardin bashqa yene özbék, rus we noghay(tatar) qachaqlirimu mewjut bolup, musulmanlar ichide noghaylar zamaniwi chüshenchilerge ige xelq bolghandin sirt bashqa musulmanlar ichide bilim igiliri cheklik, xelq omumiy yüzlük nadanliq patqiqigha patqan idi.

Elixan töre yene bu yerdiki qachaq özbékler heqqide toxtilip mundaq deydu: " rusiye tereptin kelgen köngli kor özbék bay-sodigerliri héch nerse körmigendek, özlirini soda ishlirigha perwanilarche urmaqta ".

Elixan törining bayan qilishiche, eyni waqitta sowét ittipaqidin kélidighan mallar ichide haraqning sodisi yaxshi bolghanliqi üchün islam dinida haraq ichishning haram qilin'ghanliqila emes, belki haram nersining sétilishiningmu haram qilin'ghanliqigha qarimay, bir qisim bay sodigerler halaldin haramni artuq körüp, haraq sodisigha kiriship ketken idi. Elixan töre özbék sodigerlirini öz ichige alghan ularning bu sodisini "halaldin haramgha aylinip ketti "dep tenqid qilidu.

Elixan töre özi qedem basqan bu tupraqni sherqiy türkistan yaki Uyghuristan dep atighan

Elixan töre "türkistan qayghusi" namliq kitabida yene özining ghulja sepiride körgen u jaydiki qazaq qérindashlarning ehwalliri heqqidimu bayan qilidu. Uning otturigha qoyishiche, eyni waqitta qazaqlar intayin éghir zulumgha uchrighan bolup, ularning turmushi nahayiti éghirchiliqta ötken iken.

U, sowét hökümitining 1930-1931-yilliri pütün ashliqlarni ambarlargha yighiwélishi bilen qazaqistanda acharchiliq peyda qilghanliqi, netijide köpligen qazaq, qirghiz we bashqilarning qirilip ketkenliki heqqide bayan qilidu. Uning qarishiche, qazaq-qirghizlar sowét rusiyisining qolidiki xelqler ichide eng qattiq azab chekken xelq bolushigha qarimay, kéyinki waqitlarda özlirining bu teqdirini untup, ruslishishqa, öz ana medeniyiti we tillirini untushqa yüzlen'gen bolup, elixan töre buningdin échinip, mundaq dep yazidu:

" Ana tilidin ayrildi démek, insanliq hoquqini saqliyalmay, hayatliq alimide bashqilarning hésabigha yashighanliqtin munqerzlikke uchrap, tarix yüzidin pütünley öchürüldi démektur. Emdi buning birdin- bir charisi diniy hésliri yoqalghan bolsimu, milliy héslirini saqlash üchün türlük yosunda ana til edebiyatlirini yuqiri kötirip, ilmiy tillar qatarigha yetküzüsh lazim"

Elixan töre axirida Uyghur diyaridiki xelqning bu xil medeniyette arqida qalghan, nadan qiyapitini özgertishning chariliri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu hemde özining tarixchigha xas alahidilikini jari qildurup, ili wadisi jümlidin ghulja shehiri we uning etrapining qedimiy tarixliri heqqide toxtilip, bu yurtning ezeldinla türkiy xelqlerge tewe zéminliki, bu jaydiki taranchilar dep atalghan xelqning emeliyette eshu qedimiy medeniyet yaratqan Uyghurlar ikenlikini körsitidu.

Elixan töre " türkistan qayghusi" namliq esiride Uyghur diyarini sherqiy türkistan yaki Uyghuristan dep ataydu. Uning neziride Uyghuristan yaki sherqiy türkistan omumiy türkistanning bir qisimidur. U, Uyghuristanning heqiqi igisi bolghan Uyghur xelqinining éghir zulum ichide ötmüshtiki shan-shewkitini yoqitip, nadanliq we jahalet patqiqigha chongqur patqanliqigha chongqur échinip, qelbi cheksiz azablinidu. (Ümidwar)