Әлихан төрә сағунийниң "түркистан қайғуси" намлиқ әсири (12)


2005.08.17

1944-Йили 12-ноябирда қурулған шәрқий түркистан җумһурийитиниң рәиси әлихан төрә өзиниң 60-70-йилларда ташкәнттә язған "түркистан қайғуси" намлиқ китабиниң биринчи томида 30-йиллардики кәң көләмлик уйғур миллий азадлиқ инқилаби һәққидә көп тохтилиду шуниңдәк бу күрәшниң мәғлубийәт сәвәблири һәққидә өз көз қарашлирини оттуриға қойиду.

Әлихан төриниң нәзиридә улуғ сиясий ишниң һөддисин чиққудәк йетүк рәһбәр йоқ иди

elixan-tore-150.jpg
Әлихан төрә сағуний

1931-1933-Йиллири пүтүн уйғур диярида хитай һакимийитини пачақлап ташлап, миллий азадлиқни қолға кәлтүрүш алдида турған уйғур хәлқиниң совет иттипақиниң рәһимсиз ташқи сиясий оюнлириниң қурбаниға айлинип, қайтидин шең шисәйдәк җаллатларниң қолиға чүшүп қалған паҗиәлик қисмәтлиридин интайин ечинған әлихан төрә сағуний өзиниң " түркистан қайғуси" намлиқ китабида уйғурларниң бу мәғлубийитини хуласиләп мундақ йәкүнгә кәлгән:

" Иккинчи бухара дәп аталған қәшқәрдин тартип, пүтүн алтә шәһәр-уйғуристан өлкисидә бу кәби улуғ сияси ишниң һөддисидин чиққудәк йетүк бир адәм йоқ иди. Шуниң үчүн бичарә мусулманлар шунчилик еғир бөлгүнчиликләргә учриған иди. Чүнки, дөләт қуруш үчүн керәк болған әсваблар қоллирида тәйяр болсиму, лекин уни өз орнида ишлитәликидәк устилар йоқ болғач, униңдин пайдиналмиди. Буниң үстигә қизил мәккарлар, мусулманларниң өзара иттипақлири билән қурулуватқан йеңи һөкүмәтни бирәр дөләтниң васитиси билән дуняға тонулуп қалмисун дәп, буниң чарилирини қилишқа қаттиқ киришкән иди. У күнләрдә қәшқәрдә совет русийисигә қарши әнгилийә әлчиханисиму ишлимәктә иди. Йәрлик хәлқтин тәшкилий рәвиштә иш елип барғучи сиясий кишиләрниң йоқлиқидин вә һәм җуғрапийиви орнимиз мәдәнийәт алимидин бәк йирақта турғанлиқтин, биз икки түркистан йәрлик хәлқи әсирләр бойи көтүрүлгән шу инқилаблардин йетәрлик рәвиштә пайдилиналмай қалдуқ. Шуниңға көрә , бизләрниң тәқдиримиз өз дүшмәнлиримиз –қара-қизил әҗдиһарларниң пайдисиға мувапиқ һалда бәлгиләнмәктә иди".

Әлихан төрә хәлқниң бешиға чүшкән бу еғир күнләргә наһайити ечинсиму, лекин йәнила келәчәккә болған үмид-ишәнчисини йоқатмиғанлиқини көрситип, өз һессиятини мундақ шеир мисралири арқилиқ ипадә қилиду:

Үмидсиз болма һәй сағуний, үмидниң көрмиги бардур, қараңғу кечә тамамидин қуяшниң чиқмиқи бардур.

Күчлүк тәдбиркарлардин тәшкилләнгән бир сиясий җәмийәт керәк иди

Үмидсиз болма һәй сағуний, үмидниң көрмиги бардур,

Қараңғу кечә тамамидин қуяшниң чиқмиқи бардур.

Әлихан төрә әйни вақиттики шәрқий түркистанниң сиясий вәзийитини тәһлил қилип, һәр қайси қозғилаңчи гуруппилар арисидики иттипақсизлиқ вә баш-баштақлиқни түгитип, интизамлиқ вә мустәһкәм һөкүмәт тәшкили қурғандила азадлиқни капаләткә игә қилиш мумкинликини көрситип мундақ дәйду:

"Бирдин бир йол, әгәр мән ойлиғандәк, пүтүн хәлққә сөзи өтидиған абройлуқ, даһийлиқ сүпитигиму игә болған, заманисини чүшәнгән тәдбиркарлардин бир күчлүк сияси җәмийәт қурулған болса, кейин бу җәмийәт арқилиқ қәшқәрдики башқа бир күчлүк дөләт вәкили билән келишип, тәртиплик рәвиштә иш елип берип, пүтүн уйғуристан намидин хәлқниң тәлипигә маслашқан һәқиқий исламийәт асасида һөкүмәт қурулса, вәтән балилири өзара иттипақлиқини мустәһкәмләп, күчлүк бир һәрбий қоманданлиқ тәшкил қилип вә мумкин қәдәр уни яхши қораллар билән қоралландуруп, еһтиятлиқ билән иш елип берилғандила өз һөкүмитини қолға елиши мумкин болар иди".

Әммма әлихан төриниң бу арзуси 30-йиллар шараитида әмәлгә ашмиди. Худди шуниңға охшаш сабит дамоллам, муһәммәд имин буғра, маһмут муһити , мәқсут муһити вә хоҗа нияз һаҗим қатарлиқ көплигән хәлқ рәһбәрлири милләтни азадлиққа ериштүрүш йоллирини вә усуллирини издәп, һәр хил чарә –тәдбирләрни қолланған болсиму шундақла рәқиплири һесабланған хитай милитарстлирини йеңип, өлкиниң мутләқ көп қисимини азад қилған болсиму, бирақ ташқи күчләр җүмлидин биринчи болуп, сталин рәһбәрликидики москва һөкүмитиниң уйғур хәлқиниң азадлиқини халимиғанлиқи вә уни өзлириниң оттура асиядики һөкүмранлиқиға нисбәтән хәтәрлик дәп қариғанлиқи үчүн бәрибир уни қурбан қиливәтти, уйғурларға әмәс, әксичә хитай милитарстлириға ярдәм берип, уйғурларниң төкүлгән қанлирини зайә қиливәтти.

Әлихан төрә сағуний шуниңдин кейин, 1937-йилидики шең шисәйниң дәһшәтлик зулумини өз көзи билән көриду .Шең шисәй кәң көләмлик қолға елишни башлиғанда шу қатарда әлихан төриниму тутмақчи болиду, бир күни кечидә бир топ сақчилар әлихан төриниң өйигә келип ишикни қақиду, униң оғли асилхан вәзийәтни мөлчәрләп, дадиси әлихан төрини қачуриветиду. Нәтиҗидә елихан төрә мәһәллисидики кишиләрниң йошуруши билән икки айни өткүзиду, пайлақчилар һәр қанчә қилипму, әлихан төрини тапалмайду. Әлихан төрә ахири ғулҗида туруш мумкинчилики йоқлиқини билип, юлтуз арқилиқ тәңри тағлириниң җәнубиға өтүп кетиш сәпиригә атлинип, ахири миң бир җапаларни чекип, кучарға йетип келиду. (Үмидвар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.