Зия сәмиди-йиллар сири (10)

1937-Йили уйғур хәлқиниң тарихидики паҗиәлик вә дәһшәтлик бир йил болди.

Қозғилаңчилар билән түзгән барлиқ келишимлирини йиртип ташлап, вәдилиридин йенивелип, өзиниң әсли вәһший маһийитини ашкарилиған шең шисәй пүтүн уйғур ели миқясида кәң көләмлик тутқун қилиш елип барди. Буниңға сәвәб болған амилларниң бири шең шисәйниң әслидин уйғурларға әркинлик бериш хиялиниң йоқлиқи болса, йәнә бири маһмут муһитиниң һин &# xFEAA;истанға кетиши билән униң қо &# xFEDD; астидики офитсерлиридин бири абдунияз бәгниң уйғур қошунлириға қоманданлиқ қилип, хотәнни база қилип ятқан ма хушән башчилиқидики туңган күчлири билән бирлишип, шең шисәйгә қарши қораллиқ қозғилаң көтириши болуп һесаблиниду. Таки кучарғичә болған җайлардин хитай қошунлирини тазилиған батур сәркәрдә абдунияз бәгкә тәң келәлмәйдиғанлиқини һес қилған шең шисәй қайтидин совет иттипақи һөкүмитиниң ярдәм беришини тәләп қилди.

Маһмут муһитиниң алдидики йоллар

Атақлиқ язғучи зия сәмиди "йиллар сири" намлиқ романиниң ахирқи баблирида әнә шу вәқәни арқа көрүнүш қилған мурәккәп вәзийәт һәм маһмут муһитиниң ахирқи урунушлири һәққидә әтраплиқ тохтилиду.

Зия сәмидиниң йезишичә, совет иттипақи билән шең шисәйниң бирләшмә бесимлири астида қалған маһмут муһити интайин мурәккәп вәзийәткә дуч келиду. Пүтүн әтрапи җасуслар вә хаинлар билән қоршалған, һәқиқи дост билән дүшмәнни пәрқ етиш қийин болуштәк қамал қилиниш вә искәнҗигә елиниши әһвалиға тоғра кәлгән маһмут муһитиниң алдида үч хил йол туратти.

Бу таллаш характерлик йолниң бири қозғилаң көтирип, шең шисәйгә қарши от ечиш билән мустәқил һакимийәт қуруш. Лекин, бу толиму қийин болуп, шең шисәйни мәғлуп қилиш асан бол &# xFEB4;иму, бирақ шеңниң иттипақчиси болған совет иттипақиниң һәрбий арилишиши һәтта қошун киргүзүшигә тақабил туруш қийин иди.

Маһмут муһитиниң алдида йәнә бир йол болуп, бу вәтәнни тәрк етип, бир мәйдан қораллиқ тоқунуштин хали қелиш билән хәлқни қирғинчилиқтин сақлап қелиш һәм пурсәт күтү &# xFEB5; арқилиқ ахирқи һесабта қайтидин күч топлап, хәлқниң азадлиқини тәмин етиш туратти.

"Йиллар сири" ниң муқависи

Йәнә бир йол шуки шең шисәйгә шәртсиз баш егип, униң әмир-пәрманлириға итаәт қилиш йән &# xFEF0; униң изидин меңиш иди. Лекин, буму улар үчү &# xFEE5; туюқ йол болуп, маһмут муһити тәрәпдарлириниң қаришичә; шең шисәй"хоҗа ни &# xFEF4;аз һаҗ &# xFBE9;м"ни қорчақ рәис қилип қойған, у вәдилиригә вапа қилмиған һәтта әслидә хоҗа нияз һаҗим билән түзүлгән келишим бойичә тәңри тағлириниң җәнубий қисимини уйғурлар өзлири қоғдиши, бу җайларға хитай қошунлирини киргүзмәслики керәк болсиму, лекин шең шисәй мәзкур келишимләргә әмәл қилмай қойди.

Зия сәмидиниң баян қилишичә; маһмут муһити әнә шундақ вәзийәт һәққидә тәһлил йүргүзиду һәмдә көп қетим өзиниң әң йеқин дәп қариған ишәнчилик қоманданлири билән сөһбәт вә музакирә өткүзиду. Бу сөһбәтләргә маһмут муһитиниң акиси мосул һаҗи, хас мушавури нәйими вә башқилар қатнишиду. Нәтиҗидә, улар ахири қозғилаң көтиришни қарар қилиду.

Зия сәмидиниң баян қилишичә, маһмут муһити қозғилаң көтиришни қарар қилған болсиму, әмма аридики бир хаинниң мәхпийәтликни ашкарилап қоюши билән совет иттипақи вә шең шисәй тәрәп буниңдин хәвәр тапиду һәмдә қошунлирини қәшқәргә йөткәп, уйғур қошунлирини искәнҗә ичигә алиду. Ахири нишанни өзгәрткән маһмут муһити ярәнлирини йиғип, чәт әлләргә чиқип кетиш йолини таллайду.

Ахирқи таллаш - чәтәлгә кетиш

Зия сәмиди маһмут муһити билән униң ярәнлири арисидики ахирқи бир қетимлиқ сөһбәтни тәсвирләйду. Һәсрәтләнгән маһмут муһити мундақ дәйду;

" Тәҗрибә шуни көрсәттики, һаят-мамат күриши кәскинләшкәнсири, ирадисизлар йерим йолда сүзүлүп қалиду. Һемит һаҗи, кичик ахун вә башқиларниң чәтнәп кетишидин ечинмаймән, лекин, шуларға сәрп қилған әқидәмгә ечинимән. Әмди алдимизда техиму мурәккәп вә еғир күрәш турмақта, бизләр чәт әлләргә зиярәт қилғили, раһәт - парағәт сүргүли кетиватқинимиз йоқ, әксичә ,вәтәндин қутлуқ макандин , иссиқ аилидин, әл юрт вә милләттин &# xFE8E;йрилип, мусапирлиқ, сәргәрданлиққа қәдәм қоймақтим &# xFBE9;з, бизләр әмди тиләмчиләрдәк ишикму-ишик, шәһәрму-шәһәр доқуруп, дәрд-әһвалимизни ейтип, өзимизгә нисбәтән хәйрихаһлиқ қилидиған, ярдәмчи-ғәмхорчиларни ахтуримиз."

Шуниң билән маһмут муһити вә униң ишәнчилик адәмлири мәлум баһанәләр билән мәхпий һалда вәтинидин айрилип, һиндистанға йетип бариду.

Тарихий мәлуматларға қариғанда маһмут муһити тәрәпдарлири һиндистан, японийә қатарлиқ мәмликәтләрдә бир мәһәл айлинип йүргәндин кейин, японлар һөкүмранлиқидики хитайға қайтип келиду һәмдә вәтән азадлиқи йолида көп азабларни чекиду. Ахири у кесәл сәвәби билән вапат болиду.

Зия сәмиди маһмут муһити кәткәндин кейинки вәзийәт болупму, униң уйғур қошунлири ичидики пикир ихтилаплири вә талаш-тартишлар һәққидә тәпсилий язиду. Мәккар шең шисәй уйғур қошунлириниң қозғилаң көтиришиниң алдини елиш үчүн уйғур қошунлири ичидики шең шисәйгә қарши қозғилаң көтүрүш еһтималлиқи бар дәп қа &# xFEAD;алған қабил офитсерләрни нәзәрбәнд астиға алиду һәм уларни алдап пәпиләш тактикиси қоллиниду. Лекин бундақ һилә-нәйрәңләргә алданмиған бир қисим офитсерләр абдунияз бәгниң қоманданлиқида қозғилаң көтүрүп, ш &# xFBE7;ң шисәй қошунли &# xFEAE;ини мәғлуп қили &# xFEAA;у.

Шуниң билән совет иттипақи һөкүмити айропилан ,танка вә зәмбирәкләр билән қоралланған мунтизим қошунлирини киргүзүп, қозғилаңчиларни мәғлуп қилип, рәһимсизләрчә қирғин қилиду.

Абдунияз бәг қозғилиңи бастурулғандин кейин, шең шисәй хоҗа нияз һаҗим, юнус бәг, тайир бәг қатарлиқ өзи билән һәмкарлишип, өлкиниң һәр қайси дәриҗилик һоқуқлирини тутқан уйғурларни бирақла тазилайду. Бу тазилашта шең шисәй өз &# xFEEF; үчүн садиқлиқ билән хизмәт қилип, униң бастуруш сияситигә маслашқан бир қисим уйғурларниму қолға елип өлтүриду. Қисқиси у пүтүн уйғур ели бойичә дәһшәтлик террорлуқ сиясәт йүргүзүп, бир қанчә йүз миң адәмни түрмигә ташлайду вә өлтүриду. (Үмидвар)