Ziya semidi -yillar siri (2)

Ataqliq tarixi roman yazghuchisi ziya semidi ependi özining "yillar siri" namliq romanining 3-kitabining 2-babida, 30-yillardiki Uyghur élining siyasiy sehnisidiki nahayiti muhim ikki shexs yeni, bir-birige nisbeten ebediy yarashturup bolghili bolmas siyasiy köz qarash we meqsetke ige ikki reqip – shéng shisey bilen sabit damollam otturisidiki bir meydan keskin munazire heqqide bayan qilidu.

Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining berpa qilghuchisi sabit damollam, sowét ittipaqining wastichiliqi bilen xoja niyaz hajimning buyruqi astida qolgha élin'ghandin kéyin, ürümchige élip kélinip, türmige tashlan'ghan idi.

Jallatning hilisi

Ziya semidining yézishiche, shéng shisey Uyghurlar arisida zor abroy we inawetke ige shuningdek islamiyet dunyasida tesiri bar bu diniy alimni "xitaylarning harwida toshqan élish" taktikisi boyiche indekke keltürüp, uni bir tereptin Uyghurlarning buningdin kéyinki qarshiliqlirini basturush, yene bir terep etraptiki islam dunyasini aldashni meqset qilghan oz pilani üchün paydilinishqa urunidu. Ziya semidining bayan qilishiche؛ mekkar shéng shisey ene shu kelgüsi hile-neyrengliri üchün sabit damollamni mirza qamaq hésabida tutup turup, etrapigha Uyghur, tunggan we xitay milletliridin bolghan jasuslarni orunlashturup, yumshitish usuli arqiliq bu zatni eywashqa keltürmekchi bolidu.

Pérsonajlarning idiyisi we xaraktérini obrazliq hem qayil qilarliq yorutushqa mahir yazghuchi ziya semidi, birsi oz milliti yeni Uyghurlarning musteqil, azad dölitini berpa qilish ghayisini könglige püküp küreshke atlan'ghan, yene biri öz milliti we öz dölitining menpe'etlirige wekillik qilip, Uyghurlarning musteqil dölet bolush idiyisini yoqitish üchün hemme wastilarni qollinishqa teyyar turghan bu ikki reqip yeni sabit damollam bilen shéng shiseyni bir yerde uchrashturup, ularning keskin siyasiy munazirisi arqiliq, bu ikki shexsning jümlidin ikki milletning tüp menpe'etidiki toqunushlarni ekis ettüridu. Bu ikki reqibning tunji yüz körüshishi ziya semidining qelimi astida mundaq teswirlinidu:

Sabit damollam ikki jasusning bashlishi bilen shéng shiseyning ishxanisigha élip kirilidu. Sabit damollam wehshi reqibini tunji körüsh bilen uning adettikidek teleti set bir xitay ikenlikini bilidu hemde biperwa halda olturidu. Shéng shiseymu özini sarasimge salghan bu reqibining özi adette körüp yürgen Uyghurlar bilen oxshash ikenlikini hés qilidu.

Bir meydan élishish

Sabit damollam bilen bolghan söhbette aldi bilen shéng shisey sözini mundaq bashlaydu؛

Shéng shisey - da axun janabning iltimasi bolsa, merhemet, éytsun

Sabit damollam- méning néme iltimasim bolghay? zaten men bilen uchrishishni duben janabliri özi xalighan idighu?!

Shéng shisey- turmush jehettin éytayluq .Mesilen, kündilik turmush, kütüsh qatarliq ishlarchu?

Sabit damollam shéngning bu mughemberlikige jawab qayturup keskinlik bilen mundaq deydu:

Sabit damollam - men bir tutqundiki mehbusmen, esla méhman emesdurmen, uni buni telep qilip ekileydighan yaki tewezlik qilidighan.

Shuningdin kéyin , gep tegishishler, küchlük siyasiy puraqqa ige sözler we shéng shiseyning xiris hem heywiliri arqiliq ular arisidiki söhbet dawamlishidu.

Sabit damollam, shéng shiseyning yalghandin uni Uyghurlarning dahisi we qehrimani dep teriplishini qet`iy türde ret qilip mundaq deydu؛

Sabit damollam - péqir bolsa, bextsiz xelqimning azadliqi we islam dinining pakliqi üchün küresh qilghan bir addiy jengchimen, démek özümni tekrar qeyt qilimenki, özümni dahilar we murebbiler qatarigha qoyush bu yaqta tursun , hettaki qiyasen oxshitishqimu uyulimen.

Shéng shisey- da axunning omumen iltimas yaki telep qilidighan birer mesilisi yoq ikenlikige te'ejüplinimen.

Sabit damolla - shexsen iltimas emes teleplirim barliqida shübhem yoqturki, we lékin men özümdin özgige wakaliten söz qilishqa, telepler qoyushqa heqqi-hoququm yoq. Emdi iltimas mesilisige kelsek, iltimas, ötünüsh arqiliq mesile hel qilimen déyishning özi sadda dilliq we xamushluqtin bashqa nerse emes.

Shéng shisey - eger men da axunning ornida bolsam, men shu halette olturmaytim.

Sabit damollam - he- he ! men chet`elge qéchip jan béqishtin köre, oz ana diyarimda qélishni, kindik qénim tökülgen uluq zéminda ölüshni ewzel kördüm.

Shéng shisey - ha,- ha, démek da axunni sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurush üchün ewetken chet`ellikler, toghriraqi in`gilizlar axirisida kéreksiz hésablap tashlap kétiptu-de?

Sabit damollam- belkim shundaqtur, chet`elliklerge ishen'gen, munasiwet baghlighan we qarighularche étiqad qilghan men siyaqi parasetsizlerning mana mushundaq, del men kebi bolmiqi biqarardur.

Shéng shisey- xop, shundaq iken néme sewebtin bilip turup, yene in'gilizlar bilen til biriktürdingiz, janabiy da axun?

Sabit damollam - sizlerge yeni mesilen xitay mustemlikichilirige qarshi azadliq küreshte birer zor, qudretlik, sizlerge taqabil turalaydighan memliketke yölenmey mumkin emeslikini hésabqa élip, in'glizlargha tayan'ghan ikenmiz. Epsuski, ular men dégen yerdin chiqmidi, elhasil méning kechürüp bolmaydighan xataliqim- bash-panah bolarliq yardemchini tallap alalmighanliqimda.

Shéng shisey - da axun in`gilizlardin qattiq renjigen oxshimamdu?

Sabit damollam- ulardin emes özümdin renjigen ademmen,

Shéng shisey- siz janabiy da axun jongxu'a min'go hökümitini mustemlikichi dep atap ötüp kettingiz, ejiba junggoning jahan'girlar qorshawi we biwaste tesiri astida yérim mustemlike halitini bashtin kechüriwatqanliqini, buning üstige yaponiye sherqiy -shimaldiki ölkilirimizni yeni manjuriyini ishghal qiliwélip, oz yérimizde atalmish manju go qorchaq dölitini qurghanliqini néme deysiz yaki inkar qilamsiz?

Sabit damollam- heqiqeten qandaqlarche inkar qilghili bolidu? duben janabliri qeyt qilghan halet derheqiqet mewjuttur, xelq ara miqyada sizler xitaylar yérim mustemlike halitini bashtin kechüriwatsanglarmu , bizge nisbeten sizler mustemlikichi, bizler bolsaq bozekning bozigi !

Shéng shisey- néme diding, shinjang junggoning arilmas bir terkibi qisimi, shundaq iken, biz qandaqlarche öz élimizge özimiz mustemlikichi bolidikenmiz?

Sabit damollam- diniy destur boyiche dubenning keltürmek bolghan delili - sizler, özengler toqiwalghan petiwadur. Bizning petiwarimiz bolsa, shinjang -bu bizning wetendurki, héchkimning warisliq qilishqa heqqi-hoquqi yoq! shu sewebtin bizning azadliq kürishimiz, meyli u qaysi shekilde bolmisun, heqqaniy küreshtur..

Shéng shisey- yaq ! undaq emes, shinjangda yüz bériwatqan majiralarning hemmisi a'iliwi majira, aka-ukilar arisidiki majiradin bashqa nerse emes.

Sabit damollam- yaq! hergiz undaq emes, sizler bilen bizning arimizdiki majiralar؛ mustemlikichi bilen mustemlike qilin'ghuchi, hakim millet bilen qul otturisidiki muresse qilip bolmaydighan küreshtin ibaret!

Bu teriqe ret qilip bolmaydighan heqqaniy delil ispatlargha chek basqiche jawab bérishtin qiynalghan shéng shisey ongaysizlinip, pewez kalpukini yalighanche löm-löm kréslogha chöküp ketkendek olturup qaldi. Sabit damollam reqibige zerbe bérishni dawamlashturdi:

Sabit damollam - sizler xitay emeldarliri hemishem datlap, shikayet qilidighan " on yilda bir kichik qozghilang, ottuz yilda bir chong qozghilang" kötirishimizmu méning yuqirida qeyt qilghan delillirimning ochuq ispati emesmiken janabiy duben?

Shéng axiri jawab qayturup, mundaq dédi؛

Shéng shisey- siz , axun, diniy alimdin köre nazuk siyasetchi ikensiz, hetta, küresh, majiragha oxshighan qan töküshtin qaytmaydikensiz, pani dunyaning mulaqitige bérilip, baqi dunyani-axiretni untup qalmighansiz?

Sabit damollam - peyghembirimiz muhemmed eleyhisalam möriti kelgende jengge qatniship, ikki chishi shehit bolghanlar, weten azadliqi, milliy musteqilliq üchün tugh kötirip, jeng qilish muqeddes perzimizdur.

Qattiq wastidin yumshaq wastigha ötüsh

Ziya semidi bu ikki reqibning söhbitining axirqi qisimlirida shéng shiseyning qattiq wastidin yumshaq wastige ötüsh taktikisini qollan'ghanliqi heqqide yene mundaq yazidu؛

Shéng shisey - da axunni shinjang boyiche qaza-kalan qilip, teyinlisek, biz bilen hemkarliship ishleshke tawi qandaq?

Sabit damollam jawab qayturushqa aldirimidi. Halbuki, bu jawapning uning kélichek teqdirini hel qilishini chüshinetti. Eger shéng shiseyning shertige könidiken, démek, qest dushmini bilen shérikchilik qilatti, ret qilsa, hayatidin juda bolush démektur.

Shéng shisey - jawab kütmektimen da axun?

Sabit damollam - men baqi dunyaning tereddutini qiliwatqan bendimen.

Sabit damolla bilen shéng shiseyning söhbiti ene shundaq keskin élishish bilen axirlishidu. Ziya semidining teswirlishiche, sabit damollamning aldida heqiqeten ikki yol- biri öz meqset-nishani we ghayisige xa'inliq qilip, dushmini shéng shisey bilen hemkarlishish, yene biri uninggha tiz pükmey, oz qesimi we wijdani yolida shéng shisey teripidin öltürülüsh mewjut idi.

Tarixiy melumatlar ispatlidiki shéng shisey hakimiyitini mustehkemliwalghandin kéyin, özi bilen hemkarlashqan xoja niyaz hajim qatarliq Uyghur we bashqa milletlerning ataqliq kishilirini öz ichige alghan bir qanche yüz ming ademni öltürdi.(Ümidwar)