Uyghur aptonom rayonidiki milletlerning eydiz nisbiti élan qilindi

Derweqe Uyghur élide 94 nahiye, sheher, rayon we biwasite qarashliq sheherlerning hemmiside eydiz bayqalghan bolup, tizimlan'ghan yuqumdarlar sani 36159 neper iken. Uyghur aptonom rayonidiki xitay da'iriliri yene tunji qétim “Uyghur aptonom rayonidiki milletlerning eydiz nisbiti” ni élan qildi, bu statistika grafikida Uyghurlarning san körsetküchi 25 mingdinmu éship ketken bolup, bashqa milletlerge qarighanda nisbiti alahide shundaqla eng yuqiri orunda ikenliki körsitilgen.

Uyghur élidiki el ichi jem'iyetlerdin “Yarp zeher cheklesh, eydizdin mudapi'elinish merkizi” ning tor bétige 30-awghust “Shinjangdiki milletlerning eydiz nisbiti” namliq xewer qoyuldi.

Milletlerning eydiz nisbet taxtisidiki, Uyghurlarning eydiz yuqum sani xitay, qazaq, tunggan qatarliq bashqa milletlerdin eng yuqiri körsitilgen bolup, bashqa milletlerning 5000 siziqigha barmighan bolsa, “Uyghur”ning san körsetmisi 25000 siziqidinmu éship ketken. Shundaqla xewerde “Shinjang Uyghur aptonom rayonimizda eydiz bilen yuqumlan'ghuchilar her qaysi milletler ara perqqe ige bolghan bolup, bu milletning xaraktéri bilen éngigha munasiwetlik bolsa kérek, shundaqla exlaqsizliqqa nisbeten jama'et pikri nazaretchilikimu bolmaywatqanliqidin bolsa kérek” dégendek, kemsitish xaraktérini alghan izahatlar yézilghan.

Eydizdin ibaret bu waba Uyghurlargha dunyada bayqilip 14 yildin kéyin, xitayda bayqilip 10 yildin kéyin yeni 1995-yili bir aqqun xitay teripidin élip kélin'gen bolsimu, téz arida shiddet bilen yamrap Uyghur éli miqyasida hazirghiche 36 mingdin artuq ademning yuqumlan'ghanliqi melum, yuqiriqi statistikida körsitilishiche buning ichide Uyghurlar 27058 neper, xitaylar 2337 neper, tungganlar 1315 neper bolup, qalghinini bashqa milletler igileydiken. Eydiz yuqumdarlirining 31%ini ayallar teshkil qilidiken.

Biz bu xewerning esli menbesi, eydizning her qaysi milletlerde tarqilish nisbiti heqqide bu statistikining qaysi orun teripidin chiqirilghanliqi heqqide tepsiliy melumat élish üchün yarp merkizige téléfon uliduq, merkezning qurghuchisi eydiz pida'iysi exmet qurban ziyaritimizni qobul qildi.

Gerche bu, xitay metbu'atlirida milletlerning eydiz nisbiti heqqidiki statistikining tunji qétim élan qilinishi bolsimu, Uyghur tor betliridiki we radi'omizgha bu heqte kelgen inkaslargha qarighanda, mezkur statistika kishilerde guman peyda qilghan bolsa, kemsitish xaraktérini alghan bayanlar kishilerde naraziliq we nepret peyda qilghan, yene bezilerde bolsa, öz millitige bolghan échinish, ökünüsh shundaqla chüshkün bir keypiyatlarni meydan'gha keltürgen. Emma chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliri bolsa, bu san'gha guman bilen qarashtin sirt, buni xitayning Uyghurlarni yenimu kemsitish, yenimu chüshkünleshtürüshni meqset qilghan bir herikiti dep qarimaqta.

Kanada Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi ruqiye turdush xanim bolsa, “Meyli bu sanliq melumat rast bolsun, yalghan bolsun, emeliyet shuki, Uyghurlardiki zeherlik chékimlik we eydizning tarqilishini xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitidin ayrip qarighili bolmaydu, xitay Uyghurlarni yoqitish üchün eydiz we bashqa milletning mewjudiyitige tehdit bolidighan nersilerning tarqilishni tosmayla qalmay, Uyghurlarning esli özide bar bolghan exlaqsizliqlargha qarshi heriketlendürgüch küch bolghan din, medeniyet we milliy exlaqidin ayrip, Uyghurlarning bu xil wabalargha taqabil turush küchinimu ajizlashturmaqta. Hetta eng axiri ularni rohi jehettinmu chüshkünleshtürüp tügetmekchi, Uyghurlar esli mesilining négizini körüp yétip özidin oyghanmighuche, xitayning bu siyasitide eydiz mesilisi yenimu éghirlap baridu” dep agahlandurdi.

Meriylen uniwérsitétining proféssori Uyghurshunas jastin rodélson ependi 2002-yili amérika dölet mejliside Uyghur insan heqliri mesiliside guwahliq bérish yighinida qilghan sözide, mexsus eydiz heqqide toxtilip “Eydiz Uyghurlarning mewjutluqigha eng éghir tehdit” dep körsetken idi shundaqla “Xitay hökümiti Uyghurlarda eydizning bu qeder shiddet bilen tarqilishini heqiqiy tosimen deydiken, eydizge qarshi Uyghur jem'iyitide, milliy exlaqni östüridighan ijtima'iy seperwerlik siyasiti yürgüzüshi, meshrep, medrisilerge yol qoyushi kérek, xitay hökümitining 1997-yili ilida meshrepni tosuwétishi intayin xata bir tedbir bolghan” dep tenqid qilghan idi.