Хитай тупрақниң қумлишиш мәсилисидә җиддий хәвпкә дуч келиватқанлиқи агаһландурулди

Хитай орманчилиқ идариси қармиқидики бир орган 2009‏- йилдин башлап тупрақниң қумлишиш әһвали үстидин кәң көләмлик тәкшүрүш елип беришқа башлиған иди. Тәкшүрүш нәтиҗисидин мәлум болушичә, хитайда омуми тупрақниң төттин бир қисимдин көпрәк қисми чөлләшкән, шихиллашқан вә яки қум астида қалған болуп, буниң "хитай дуч келиватқан җиддий екологийилик мәсилә " икәнлики агаһландурулған. Тәкшүрүш доклатида тупрақниң шехиллишиш, чөллишиш вә қум астида қелиш әһвалиниң еғирлишишиға қурғақчилиқ, боз йәр ечишни чекидин ашуруветиш, йеқинқи бир қанчә он йилдин бери су вә тупраққа болған тәләпниң ешип кетиши қатарлиқ амилларниң сәвәб болғанлиқи илгири сүрүлгән. Доклатта, хитайниң кәң көләмлик орман әһя қилиш һәрикити елип беришиға, милйонлиған аһалиләрни башқа җайларға көчүрүшигә, терилғу йәр вә яйлақларни қоғдишиға қаримай, тупрақниң қумлишиши йәнила хитайниң бихәтәрлик вә иқтисади тәрәққиятиға җиддий тәһдит селиватқан "еғир йошурун хәвп" икәнлики әскәртилгән.

Лекин, хитай орманчилиқ идарисидики даириләр қумлишиш хәвпиниң еғирлиқиға қаримай, һөкүмәтниң қумлуқни контрол қилиш хизмити кичик көләмлик бәзи илгириләшләргә еришкәнликини елан қилди. Орманчилиқ идарисиниң муавин башлиқи җу лике ахбарат саһәсигә баянат берип, "һөкүмәтниң қумлишишни контрол қилиш тиришчанлиқиниң нәтиҗисидә 2010-йили 1717 квадрат километир тупрақниң қумлишишиниң алди елинғанлиқини, буниң 2005‏-йилдики қумлишиш әһвалиға селиштурғанда 5.0 Пирсәнт азайғанлиқи" ни тәкитлигән. Лекин тәкшүрүш доклатида даириләрниң қумлуқни контрол қилиш җәһәттики кичик көләмлик илгириләшләргә еришкәнликигә қаримай, "қумлишиш әһвалиниң омуми йүзлинишидә түп өзгириш болмиғанлиқи" ни әскәрткән.

2009‏- Йилдики тәкшүрүш нәтиҗисидин мәлум болушичә, уйғур илини өз ичигә алған хитайдики қумлуқниң омуми көлими бир милйон 700 миң квадрат километир.

Хитай орманчилиқ идариси қумлуқни контрол қилиш орниниң мәсули ли тонуң алдинқи күни " хәлқ гезити" дә елан қилинған бу һәқтики пикридә, әгәр хитайдики қумлишиш әһвали 2010‏- йилдики сүрәт билән контрол қилинса, бир милйон 700 миң квадрат километир чоңлуқтики чөллүкниң үчтин бир қисмини әслигә кәлтүрүшкә 300 йил вақит кетидиғанлиқини билдүргән. У "биз илгириләш һасил қилған болсақму, лекин йәнила қийин бир риқабәткә дуч келиватимиз. Җуңгониң буни түзүшигә 300 йил вақит кетиши мумкин" дәйду.

Тәкшүрүш доклатидики сүний һәмраһ хәритисидин қариғанда, тупрақниң чөллишиш вә қум астида қелиш әһвали әң еғир районлар сериқ топилиқ егизлики, хеши каридориниң шималидики гоби чөллүки, уйғурларниң турпан - қумул ойманлиқи, қурбан-тоңғут чөллүки вә тарим ойманлиқи қатарлиқ җайлардур. японийидә илим тәһсил қилип мәхсус қумлуқ район җуғрапийиси үстидә тәтқиқат елип барған японийә данке университетиниң сабиқ дотсенти мухтәр чоң әпәнди, тарим ойманлиқи қумлуқиниң әң еғир тәһдитигә учраватқан район икәнликини әскәртип, бу районда қумлуқниң кеңийишигә сәвәб болуватқан амиллар һәққидә тохталди.

Хитай һөкүмити йеқинқи 60 йилдин буян уйғур елидә кан байлиқи қезиш, боз йәр ечиш, тәңритеғиниң шимали вә җәнубиға аһалә көчүрүп, тәбиий шәрт ‏- шараити назук районларда шәһәр бәрпа қилиш вә су амбарлирини қуруш сияситини йолға қоюп кәлди. Бу сиясәт кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң, уйғур сиясий актиплириниң вә муһит асриғучиларниң изчил тәнқидигә учрап кәлгән болсиму, лекин бейҗиң һөкүмити йеқинқи 20 йилдин буян бу сиясәтни иҗра қилишни давамлиқ җиддийләштүргән.

Лекин, хитай әмәлдарлириниң илгири сүрүшичә, хитайда тупрақниң чөллишип, қумлуқниң кеңийишидә һава килиматидики өзгириш көрүнәрлик рол ойнаватқан болуп, бу даириләрни қайғуға селиватқан мәсилиләрниң биридур. Хитай орманчилиқ идарисиниң муавин башлиқи җу лейке, һава килиматидики өзгириш, һөл-йеғинниң азийип кетиши, қар музларниң ериши вә су байлиқиниң қислиқи қатарлиқ амиллар тибәт, уйғур, чиңхәй вә ички моңғул қатарлиқ районларға әң қаттиқ тәсир көрситиватқанлиқини билдүргән. Һазир америкида яшаватқан японийә данке университетиниң сабиқ дотсенти мухтәр чоң әпәнди, җәнубий уйғур илиниң қумлишиш әһвалини тизгинләш мәсилиси үстидә тәтқиқат елип барған уйғур мутәхәссислириниң биридур. У, тарим ойманлиқидики қумлуқни тизгинләшниң әң үнүмлүк йоли" тарим дәрясиниң юқири еқимидики биңтуән су амбарлирини бикар қилип, дәря еқинлириниң сүйини әслигә кәлтүрүш"дәйду.

Хитай даирилириниң тәкшүрүш доклатидин мәлум болушичә, чиңхәй-тибәт егизлики тупрақниң чөллишиш әһвали еғир районларниң биридур. Даириләр һава килиматидики өзгириш тибәт егизликиниң екологийилик муһитиға тәсир көрситиватқан әң чоң сәвәб икәнликини илгири сүргән. Хитай һөкүмити өткән 10 йилда тибәт-чиңхәй егизликидики яйлақ вә отлақларни қоғдашни баһанә қилип, нәччә он миң тибәтлик чарвичини башқа җайларға йөткигән вә хитай һөкүмитиниң бу һәрикити б д т мунасивәтлик органлириниң вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәнқидигә учриған. Хитай һөкүмити тибәт чарвичилириниң мәдәнийити вә турмуш усулини өзгәртишкә урунуш билән әйибләнгән иди.

Хитайниң чарвичиларни көчүрүп, яйлақ вә отлақни қоғдаш тәдбирини тәнқид қилғучилар, чарвичиларни көчүрүштики ғәрәз отлақни қоғдап қелиш әмәс, бәлки йәр ечип аһалә көчүрүш икәнликини илгири сүрсә, чарвичилиқ кәспидин хәвәрдар кишиләр чарва мални контрол қилип, отлақни қоғдап қелиш тәдбириниң илмий әмәсликини, отлақниң чарва маллар яйлиғандила яхши айнийдиғанлиқини билдүрмәктә. Бәзи әмәлдарлар һәқиқәтән қумлуқниң кеңийишини тизгинлимәкчи болса, кәлгүси 10 йилда 200 милярд йүән сәрп қилинидиғанлиқини пәрәз қилишқан.