Ziya semidining "exmet ependi" romani (8)

Kitabta teswirlen'gen bash qehriman exmetjan qasimi

1945-Yili 6-aylarda bashlan'ghan sherqiy türkistan milliy armiyisining üch front boyiche jeng qilish herbiy herikiti, her millettin terkip tapqan qehriman milliy armiye jengchi-ofitsérlirining ajayip qehrimanliqliri we mertlikliri bedilige zor ghelbilerge érishti.

Ghelbe –adalet we baturluqqa xastur

Téxi yéngidin teshkil qilinip, muntizim herbiy-telim terbiye körginige peqet bir qanche ayla bolghan Uyghur déhqan we sheher yashliri, qazaq hem mongghul charwichi chewendazliri, tunggan we shiwe pidakarliri özliridin bir qanche hesse köp hem özlirige qarighanda uzun yillar muntizim zamaniwi herbiy telim –terbiye körgen gomindang qoshunlirini meghlup qildi. Bu jenglerge yene 20-yillarda Uyghur éligha kélip makanliship, 30-yillarda jin shurén we shéng shisey qatarliq xitay millitarstlirining Uyghurlarning qozghilanglirini basturishida pidakarliq körsetken bolsimu, lékin uning bedilige shéng shisey hakimiyiti teripidin éghir zerbilerge uchrap, "yaxshiliqqa yamanliq" mukapatigha ériship, öz xataliqini tonughan sabiq char rusiye ofitsérliri hem ularning balilirimu aktip ishtirak qilip, özlirining herbiy ishlardiki qabiliyetlirini jari qildurdi. Merhum yazghuchi ziya semedi "exmet ependi" namliq tarixiy romanida mundaq dep bayan qilidu:

" Sherqiy türkistan waqitliq hökümitining neshir-epkarlirida, gézitlerde milliy armiyining ghelbisiri algha bésishi, jenggiwar pa'aliyetliri, jengchilerning qehrimanliq jasaretliri we xelqning armiyige yar-yölek bolushliri heqqide her küni xewerler bésilip turdi. Axiri hemme gézitler chong xetlik herpler bilen mundaq melumat berdi..

1945-Yili 7-ayning 5-küni tarbaghatay wilayiti 1945-yili 9-ayning 5-küni altay wilayiti 1945-yili 9-ayning 8-küni shixo nahiyisi 1945-yili 9-ayning 9-küni jing nahiyisi azad qilindi".

Démek, bu teriqe tarixiy ehmiyetlik shanliq ghelbe inqilabiy azadliq kürishining adil we heqqaniy ikenlikini, xelqning uni changqap kütkenlikini hem qollap-quwetligenlikini körsetti.Bu axirqi hésabta omumiy yüzlük chong ghelbini temin étishtiki küch menbesi idi.

Milliy armiye shiddet bilen algha ilgiriligen idi

Ziya semidi milliy armiye jengchi-ofitsérlirining qaynam-tashqinliq ghelbilik jenglerde tawilinip, xuddi shoxshup turghan tosun at kebi gomindang mustebitlirining uwisi bolghan ürümchini ishghal qilip, ay yultuzluq jumhuriyet we "sherqiy türkistanning musteqilliqi üchün algha" dégen sho'arlar yézilghan milliy armiye bayraqliqini ürümchige qadash üchün algha intilgenlikini mundaq teswirleydu؛

" Démek, mustemlikichilerning uwisi bolmish istihkam qorghini ürümchige utturr tehlike sélindi-de, düshmenning ichki qisimida hoduqush, qorqunuch hasil boldi. Merkez ürümchi shimal, gherb we jenub tereplerdin halqa ichige yeni muhasirige élindi. Emdilikte 30 ming kishilik muntizim qoshun'gha aylan'ghan milliy armiye bilen gomindang eksiyetchiliri hésablashmay charisi yoq, chünki milliy qisimlar ürümchi bosughusi manas deryasining gherbiy qirghiqida küchlük pozitsiye tutup düshmen'ge biwaste tehdid sélip turatti. Ikkinchi jehettin da'irisi keng, bayliqi mol shara'iti qolayliq üch wilayet toluq azad qilin'ghan idi."

Ziya semidi öz romanida yene bu mezgilde üch wilayet da'iriside omumiy yüzlik halda hökümet ishliri mukemmelliship, dölet tüsini alghanliqini, herbiy –memuriy ishlar, maliye-iqtisad, soda-sétiq, qurulush-teminat we medeniyet-ma'arip hem sen`et ishliri tézlikte rawajlinishqa, omumiy bir milliy oyghinish wujutqa kélishe bashlighanliqini, shu sewebtin xelqning pütün Uyghur élini toluq azad qilip, wetenning bashqa chong wilayetlirini öz ichige alghan, birlikke kelgen milliy jumhuriyet hökümiti tesis étilishige bolghan ishenchlirining ashqanliqini bayan qilidu.

Teqdirning chaqchiqimu yaki shirin düshmenning hilisimu?

Ziya semidi, gomindang mustebitliri sarasimgha chüshüp, xitay ahaliliri ürümchidin türküm-türkümlep qéchiwatqan, xelq azadliq künlirining yéqinlashqanliqidin xosh boluwatqan bir waqitta, milliy armiyige manas deryasidin ötmey, mudapi'ede turush buyruqi bérilgenliki heqqide bayan qilidu.

U shu chaghdiki ehwallar heqqide toxtilip töwendikiche bayan qilidu؛

"1945-Yilining öktebir aylirigha kelgende gomindangchi xitay hökümiti kélishim tüzermish, ikki terep wekilliri ürümchide uchrisharmish, ikki otturida sowét konsuli xalis turarmish dégendek sözler peyda bolushqa bashlidi. Bu mish-mishlargha ulinipla herbiy sahediki meslihetchiler nahayiti aldirashliq bilen élip chiqip kétildi we sowét markiliq qoral-yaraqlarmu yighishturuldi. Memuriy sahelerdiki "yardemchi meslihetchiler"mu birining keynidin biri ghayip boldi we konsullar almashturildi. Lékin "2-nomérliq öy"téxi mewjut turatti, xelq hang-tang, ziyalilar perishan, inqilabiy roh we jasaret bilen ghelbesiri algha ilgirilewatqan milliy armiye jengchi –ofitsérliri bolsa zerdigösh bolushup, "wetenni azad qilmighiche qolimizdiki qoral chüshmeydu", " axirqi nishan musteqilliq" déyiship, hurra – sürenler qiliship, ghezeplik sadalirini yangritishti"

Ziya semidi bu ehwallar heqqide öz pikirlirini otturigha qoyup, gerche xelqning we milliy armiyining gomindang hökümiti bilen sulhi tüzüshke mutleq qarshi turushidin qetiy nezer, inqilabni maddi we meniwi jehetlerdin qollighan sowétler ittipaqining bu ishta muhim rol oynighanliqi, chünki, bu chaghda gitlér gérmaniyisi we yaponiye millitarstlirining toluq meghlup bolup, dunya yüzide urush otining öchishi bilen dunyawi yéngi tertipler otnutulushqa yüzlengenlikini tehlil qilidu. Ziya semidining qarashliri "yalta kélishimi"de körsitilgen urushtin kéyinki dunyawi tertip mesilisi bilen birdeklikke ige bolup, milliy armiyining urush toxtitishigha seweb bolghan asasiy amil ene shu nuqta idi. (Ümidwar)