Зия сәмидиниң "әхмәт әпәнди" романи (11)

2005-03-16

Шәрқий түркистан вақитлиқ һөкүмити вәкиллири билән гоминдаң мәркизий һөкүмити вәкиллири арисидики 1945-йили10-айдин 1946-йили 6-айғичә тәхминән 8 айға созулған тинчлиқ сөһбити нәтиҗисидә икки тәрәп келишим һасил қилип, "11 маддилиқ битим" имзалиди һәмдә бирләшмә һөкүмәт тәсис қилди.

Зия сәмиди өзиниң "әхмәт әпәнди" намлиқ романиниң 2-китабида уйғур елиниң 30-40-йиллирида мәвҗут болған сиясий көз қарашлар , сиясий еқимлар шундақла зиддийәтләр һәққидә мәхсус тохтилиду.

Әйни дәврдә асасий җәһәттин төт хил сиясий еқим мәвҗут иди

Зия сәмиди бу сиясий еқимлар вә зиддийәтләрни тәһлил қилип, уларни асасий җәһәттин "ислам ечиш, түркчилик, маркисизим-ленизимчилиқ вә мухтарийәтчилик қатарлиқ төт нуқтиға йиғинчақлайду;

Зия сәмидиниң баян қилишичә, бу төт хил пикир еқимидикиләрниң түп муддиаси ахирқи һесабта мустәқил һакимийәт қуруштин ибарәт болуп, пәқәт уларниң һакимийәт шәкли, усули вә характери һәққидә шуниңдәк идеолигийилик асаси җәһәттин бир-бири билән пәрқләргә игә.

Зия сәмидиниң баян қилишичә; "бу гуруһ вә еқимлар арисида бир –бири билән үстүнлүк талишиш вә һакимийәтни игиләш паалийәтлиридә интайин җиддий тоқунушлар мәвҗут иди".

Униң оттуриға қоюшичә, 20-әсирниң 30-йиллирида мәйданға кәлгән хоҗа нияз һаҗим , сабит дамоллам қатарлиқлар рәһбәрликидики инқилаблар шуниңдәк һакимийәтләрниң һәммисидә ислам байриқи көтүрүлгән болуп, инқилабчилар мустәқиллиқни қолға кәлтүрүш үчүн хәлқниң ислам етиқадидин пайдиланған һәмдә уни идийиви асас қилған иди.

Әмма, ислам дини билән маркисизим-ленинизим қәтий чиқишалмиған болғачқа, униң үстигә совет коммунистлири ислам динигә чиш тирниқи билән өч болғачқа әйни вақиттики шәрқий түркистандики зиддийәт йәнә бир тәрәптин алғанда маркисизим билән ислам идеологийиси арисидики зиддийәт иди. Шу сәвәбтин совет иттипақи вә хитай миллитарстлири "пан исламизим"дин ибарәт сүний тоқулмини көтүрүп чиқип, қозғилаңчиларға вә инқилаб рәһбәрлиригә зәрбә бәрди. Уларни "ислам империйиси"қурмақчи дәп әйибләп, хәлқниң асасий мәқситиниң пүтүн мусулманларни әмәс бәлки, пәқәт шәрқий түркистандики мусулманларни хитай миллитарстлириниң зулмидин азад қилиш икәнликини бурмилиди.

Зия сәмиди өз романида йәнә 30-40-йилларда уйғурлар арисида барлиқ түркий тилда сөзлишидиған шундақла аһалиниң 90٪ тин көпрәкини тәшкил қилидиған уйғур, қазақ, қирғиз, татар, өзбек қатарлиқ хәлқләрни бирләштүрүп вә иттипақлаштуруп, мустәқил сиясий гәвдигә айлиниш әқимлириниңму мәвҗут болғанлиқи, әмма бу еқимға совет иттипақи вә хитай даирилири чиш- тирниқидин өч болғачқа охшашла уни "пан түркизим" билән әйиблигәнликини, нурғун уйғурларни һәтта "пантүркизим" дегәнниң немә икәнликини билмәйдиған аддий кишиләрниму мушу аталмиш җинайәт билән қарилап қара-қоюқ җазалиғанлиқини көрситиду.

Уйғур дияридики асасий зиддийәт- миллий зиддийәт

Зия сәмиди өзиниң "әхмәт әпәнди" романида әйни вақиттики уйғур елидики асасий зиддийәтниң юқирида нами қәйт қилинған сиясий көз қарашлар яки еқимлар арисидики зиддийәт болмастин бәлки, миллий зиддийәт икәнликини оттуриға қойиду.

Униң баян қилишичә, 40-йиллардики сиясий еқимниң йәнә бири мухтарийәтчиләр яки миллий демократчилар болуп, улар "шәрқий түркистандики түп асасий зиддийәт- миллий зиддийәттин ибарәт , мустәмликичи ләр билән мустәмликә қилинғучи лар, һаким милләт билән мәһкум милләтләр оттурисидики мурәссә қилип болмайдиған антагонистич зиддийәт дәп һесаблайтти.

Зия сәмидиниң баян қилишичә бу пикирдикиләр әйни вақиттики хәлқара вәзийәт, дунядики идеолигийилик тоқунушлар шуниңдәк уйғур елиниң ички –ташқи вәзийитини тәһлил қилиш арқилиқ, совет иттипақиниң уйғур елиниң мустәқил болушиға тосалғу икәнликини чүшинип йетип, әгәр кәлгүсидә хитай ком партийиси ғәлбә қилип қалса, совет иттипақиниң үлгиси бойичә миллий сиясәт йүргүзиду. Бизму совет иттипақидикигә охшаш қазақистан, қирғизистан, өзбекистан иттипақдаш җумһурийәтлиридәк "уйғуристан иттипақдаш җумһурийити болушимиз мумкин дәп қарисиму, лекин улар йәнила хитай ком партийисигә техи толуқ ишәнч бағлимиған иди.

Буниңға мунасип хитай ком партийисиму 1921-йилидин етибарән таки 1949-йилиғичә милләтләрниң өз тәқдирини өзлири бәлгиләш һоқуқини вә федератсийилик дөләт чүшәнчисини тәрғип қилип кәлгән һәтта 1934-йили руйҗиндики җуңхуа совет җумһурийитиниң асасий қанунидиму , милләтләрниң халиса җуңгодин чиқип кетип өз дөлитини қуруш халиса ,җуңго тәркибидә қелиш һоқуқиниң барлиқини әтирап қилинған иди. Әлвәттә, бу нуқтиниң юқиридики сиясий пикир еқимға тәсир көрситиши тәбиий иди. (Үмидвар)