Ziya semidining "exmet ependi" romani (13)

Aldinqi ret soldin – eysa yusup aliptékin, burhan shehidi, mes'ut sabir, muhemmet imin bughra. < < Chongayting

Ziya semedi öz romani"exmet ependi" ning axirqi qisimlirida 1946-yili7-aydin taki 1947-yili 8-ayghiche bolghan ariliqta exmetjan qasimining ürümchidiki birleshme hökümetning mu'awin re'isi bolup ishligen chaghlardiki weziyet, ölkilik hökümetning re'isi jang jijongning ghuljini ziyaret qilishi shuningdek ölke wekillirining gomindangning nenjingde ötküzülgen qurultiyigha qatnishishi hemde 25-féwral weqesi qatarliq köpligen ehwallar heqqide bayan qilghan.

Üch ependi oxshashla wetenperwerler idi

Ziya semedi romanida yene mesud sebiri, eysa yüsüp aliptékin we muhemmed imin bughra qatarliq milletchilerning ish pa'aliyetliri, ularning exmetjan qasimi qatarliq ili terepdarliri bilen bolghan munasiwetliri heqqidimu bayan qilghan.

Ziya semedi bu üch kishi heqqide ayrim toxtilip, ularning Uyghur milletperwerliri ikenlikini körsitidu. Ziya semedining qelimi astida exmet ependi mezkur üch ependige baha bérip mundaq deydu:

"Xelq ichide üch ependi dep atiliwatqan janaplar bilen bizning arimizda pikir ixtilapliri barliqi éniq. Ular monu yol bilen mangimiz dése, biz yaq, bu yol bilen mangsaq nishan'gha tézraq yétimiz deymiz. Lékin, weten ,millet azadliqini temin étishte meqset birligimiz bar. Mesud sebiri bilimlik adem. Memtimin bughra, tarixchi alim we wetenperwer, emdi eysa yüsüp aliptékin'ge kelsek u atishin milletchi, milletperwerlikning ayrim usullirini uningdin öginishke bolidu. Bularning üchilisi chet'ellerde millet dewasini qilip, sergerdan bolghanlar"

Exmet ependi bilen muhemed imin bughraning uchrishishi

Ziya semedi kitabida muhemmed imin bughra bilen exmet ependining bir qétimliq uchirishishi heqqide tesirlik bayan qilidu. Exmet ependi bughragha nahayiti yuqiri baha bérip, uni nahayiti hörmet qilidighanliqi shuningdek bughra ependiningmu exmet ependini qedirligenlikini bayan qilidu.

Ziya semedi mezkur ikki zatning bir qétimliq uchrishishi jeriyanida pikir almashturghanliqini teswirleydu:

"Muhemmed imin bughra bolsa, özining pütün türkiy xelqlerni birleshtürüp, ularni xuddi osman impériyisige oshash qudretlik memliket süpitide qed kötergüzüsh arzusi barliqini otturigha qoyidu. Exmet ependimu öz pikirlirini yoshurmay, hazirqi shara'itta bundaq idiye bilen meydan'gha chiqsaq buninggha aldi bilen türkiy milletlerni bölüwalghan xitay bilen sowét ittipaqi qarshi turidu hetta bashqa memliketlermu qarshi chiqishi mumkin" deydu. Exmetjan sözini dawamlashturup, aldi bilen Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, azerbeyjan we bashqa türkiy xelqlerning öz musteqilliqini qolgha keltürüshi, kéyinche asta-asta ularni birleshtürüshning emeliyetke uyghun ikenlikini otturigha qoyidu.

Söhbet jeryanida, bu ikki zatning arisidiki özara pikir birliki we hörmet chongqurlishidu. Muhemmed imin bughra exmet ependimge jang jijongning ölke re'islikidin istipa bérip, mesud sebirini ölke re'islikige körsetkenliki heqqidiki uchurni shuningdek jang jijongning mexpiy halda özi bilen sözleshkenlikini éytidu.

Exmet ependi we mesud sebirining ölke re'isi bolushi

Ziya semedining yézishiche, exmet ependi mesud sebirining ölke re'isi bolghanliqigha chin dilidin qarshi emes bolup, uning qarshi turghan teripi jang jijongning gomingdang merkiziy hökümiti bilen tinchliq kélishimi tüzgen ili tereptin bu ishni xupiyane tutqanliqi shuningdek ili terepni nezerge almighanliqidur. U jang jijongning bu siyasiy oyunini, sulhige imza qoyghan ili terepning hoquq salahiyitini nezerge almighanliqi, eksiche uninggha toghra-toghridin bésim ishletkenliki dep qarighan. Emeliyette sherqiy türkistan zéminning tüp igiliri hésablan'ghan Uyghurlargha ölkining re'islikini bérish mesilisini exmetjan tinchliq söhbiti jeryanida özi otturigha qoyghan. Uning qarishiche, jang jijong mesud ependining re'islik namzitini ölkilik kéngesh ezaliri we ili wekillirining aldigha qoyush kérek idi.

Ziya semedining bayanlirigha tayan'ghanda, quw xitay générali jang jijongning tuyuqsizdinla öz ornigha mesud ependini teyinlishi zor bir siyasiy oyun bolup, u ikki meqsetke yetkmekchi bolghan yeni, pütün türkiy xelqlerni birleshtürüshni meqsed qilghan hem sowét ittipaqigha chish –tirniqighiche öch mesud ependini ölke re'isi qilish arqiliq sowét ittipaqi bilen Uyghurlarning munasiwetlirini jiddiyleshtürüsh, yene bir tereptin ili terepdarliri bilen üch ependichiler arisidiki ixtilapni kücheytip, topilangdin toghach oghurlashtin ibaret.

Ziya semedining yézishiche, exmetjan bu siyasiy neyrengwazliqni chüshen'gen bolsimu, lékin yenila mesud ependi bilen birlishishni oylishidu. Emma, sowét ittipaqi konsulxanisi bunin'gha qattiq qarshi turup, ili terepdarlirini mesud ependini qollimasliqqa dewet qilidu. Axirida birleshme hökümet buzulup, exmetjan qatarliqlar ghuljigha qaytidu. (Ümidwar)